Niebo na początek – LATO

Dni są dłuższe, temperatura rośnie, szkoły są zamykane, a rodzice zbierają dzieci, aby wyruszyć na zasłużone rodzinne wakacje. Dla obserwatorów nieba, lato to pora krótkich, ciepłych nocy z przepychem Drogi Mlecznej, oferującej  mnóstwo niebieskich rozkoszy, w tym wielu łatwych do rozpoznania konstelacji i ulubionych obiektów głębokiego nieba. To również czas polowania na efektowne obłoki srebrzyste tuż po zachodzie i przed wschodem Słońca. Dobry czas na początek przygody z nocnym niebem.

Z nadejściem czerwca, żegnamy się z ostatnimi pozostałościami zimowych konstelacji, gdy „głowy” Bliźniąt, Pollux i Castor, zanurzają się w zachodnim horyzoncie, a niepozorny Rak podąża tuż za nimi. Nad południowo-zachodnim horyzontem możemy dostrzec jeszcze gwiazdozbiór Panny z jej bogactwem galaktyk. Jednak i ona musi już ustąpić pola letnim gwiazdozbiorom. 

Naszą podróż zacznijmy od Wielkiego Wozu, tradycyjnego drogowskazu, który w lecie wisi całkiem wysoko na północnym zachodzie, a jego uchwyt niezmiennie wskazuje na Arktura, najjaśniejszą gwiazdę Wolarza i całego letniego nieba (jasność -0,04 mag). Na lewo od Wolarza znajdziemy jedną z „dwóch koron” widocznych na letnim niebie. Corona Borealis (Korona Północna) to niewielki, ale pełen wdzięku wzór z gwiazd. Jest jedną z oryginalnych 48 konstelacji Ptolemeusza i jedną z najmniejszych z 88 konstelacji po dokładnym określeniu granic gwiazodzbiorów. Składa się z gwiazd o jasności około 3 i 4 magnitudo, ułożonych w piękny łuk, z wyróżniającą się Alpheccą (Gemmą) o jasności 2,23 mag pośrodku.

Wysoko nad głową, tuż po zachodzie Słońca pojawi się niewiele ustępująca Arkturowi pod względem jasności, biało-niebieskawa Vega w Lutni, gwiazda wyznaczająca jeden z rogów Letniego Trójkąta (pozostałe to nieco ciemniejsze Deneb i Altair), mocno rzucającego się w oczy letniego asteryzmu. Znacznie więcej o Letnim Trójkącie i jego przebogatej zawartości znajdziecie w osobnym tekście, który będzie niezłym uzupełnieniem (a właściwie istotną częścią) opisu letniego nieba dla początkujących. Polecam lekturę!

W około dwóch trzecich drogi między Arkturem a Vegą, znajdziemy gromadę kulistą M13. W pogodne i ciemne noce, obiekt ten jest widoczny gołym okiem jako mała chmurka o jasności około 6 magnitudo. Messier 13 to obiekt przełomu wiosny i lata. Pod koniec kwietnia góruje ok. godziny 3 nad ranem, w połowie czerwca o północy, a na początku sierpnia już o godzinie 21. Nawet niewielka lornetka pokaże, że mamy do czynienia z gromadą kulistą.

Gromada należy do gwiazdozbioru Herkulesa, piątej pod względem wielkości konstelacji na niebie, która jednak nie posiada żadnych jasnych gwiazd pierwszej ani drugiej wielkości. Łatwo go jednak zidentyfikować, ponieważ kilka z jego gwiazd tworzy charakterystyczny czworokątny kształt, który reprezentuje tułów Herkulesa. Gwiazdozbiór jest domem dla dwóch obiektów Messiera: oprócz M13, także dla nieco ciemniejszej, gęstszej i mniejszej M92, jednej z najstarszych znanych gromad w Drodze Mlecznej. 

Polowanie na gromady kuliste warto uzupełnić o Messiera 3, który znajduje się w pobliżu pozornej linii łączącej Betę (Asterion) oraz Alfę (Cor Caroli) Psów Gończych, oraz na linii łączącej Serce Karola z Arkturem. Ponieważ jest to obiekt dosyć jasny, nie powinno być problemów z dostrzeżeniem go przez typowy szukacz czy lornetkę. W bardzo sprzyjających warunkach możliwe jest to nawet gołym okiem. M3 to obiekt późno-wiosenny i wczesno-letni, kiedy Psy Gończe znajdują się wysoko na niebie. Podobnie jak M13, M3 będzie wyglądać jak niewielkie rozmycie światła przez małe teleskopy i lornetki, ale większe apertury i powiększenia zaczną rozdzielać obiekt na pojedyńcze gwiazdy, zaczynając od zewnętrznych rejonów gromady.

Na południe od Herkulesa, spory obszar nieba zajmuje postrach astrologów – Wężownik, 11 pod względem wielkości gwiazdozbiór. Przedstawiony jako mityczny uzdrowiciel Asklepios trzymający węża – reprezentowany przez dwie części konstelacji Węża. Wężownik jest domem dla wielu interesujących gwiazd i obiektów głębokiego nieba. Rasalhague, najjaśniejsza gwiazda konstelacji, oznacza głowę uzdrowiciela. Gwiazda Barnarda, gwiazda o najszybszych ruchu własnym i czwarta najbliższa Słońcu, po trzech gwiazdach w układzie Alfa Centauri, znajduje się zaledwie 5,96 lat świetlnych od nas, ale jest niewidoczna gołym okiem. Zmiany jej położenia są widoczne w ciągu kilku lat (w ciągu ludzkiego życia przemieszcza się o połowę średnicy Księżyca). Gwiazda Keplera (SN 1604) to słynna pozostałość po supernowej obserwowanej w 1604 roku, która w szczytowym momencie pojawiła się jako najjaśniejsza gwiazda na niebie.

Z perspektywy początkującego, Wężownik to przede wszystkim dom dla kilku interesujących gromad kulistych. W obrębie gwiazdozbioru można znaleźć kilka obiektów z katalogu Messiera, między innymi M9, M10, M12, M19, M62 czy M107. Gromada Messier 9 leży stosunkowo blisko centrum Drogi Mlecznej i z tego powodu jest bardzo podatna na pływy grawitacyjne naszej galaktyki, które deformują jej kształt. Dlatego przy dokładniejszej obserwacji, może wyglądać na nieco spłaszczoną. Rozmiary kątowe (12′) odpowiadają średnicy ok 90 lat świetlnych ale jej rzeczywiste rozmiary są trudne do określenia z powodu dużych ilości pyłu kosmicznego. Z tego samego powodu jest nieco ciemniejsza. Aby zlokalizować M9 należy najpierw znaleźć stosunkowo jasną (2,43 mag) gwiazdę η Oph (Sabik). Gdy to zrobisz, znajdziesz tę małą gromadę kulistą około 3 stopnie na południowy wschód. Aby dotrzeć do gromady M10, która znajduje się w środku figury tworzącej Wężownika, przyda się pomoc pary gwiazd Yed Prior i Yed Posterior (delta i epsilon Oph) o jasności 2,73 i 3,23 magnitudo oraz zety Oph (Han) o jasności 2,57 mag. Gromada tworzy z nimi mniej więcej trójkąt równoboczny. Gromada M62, położona jest na południowym krańcu konstelacji Wężownika, tuż przy granicy z gwiazdozbiorem Skorpiona w pobliżu Antaresa. Jest to kolejna doskonała do obserwacji gromada tuż poniżej widzialności nieuzbrojonym okiem. 

Wakacyjny wypad „nad wodę” może być okazją do podziwiania nocnego nieba. Zdjęcie własne.

Wężownik dzieli gwiazdozbiór Węża na dwie części: Serpens Caput (głowa węża) i Serpens Cauda (ogon węża). Pomimo stosunkowo dużych rozmiarów, Wąż jest dość słabą konstelacją. Jej najjaśniejsza gwiazda, Unukalhai, ma jasność wizualną 2,63 magnitudo i jest jedyną gwiazdą jaśniejszą niż 3 magnitudo. Wąż zawiera jasną gromadę kulistą Messier 5 i Mgławicę Orzeł (Messier 16), jedną z najsłynniejszych mgławic na nocnym niebie, znaną z obszaru gwiazdotwórczego zwanego Filarami Stworzenia. M5 jest jedną z największych i najstarszych w Galaktyce. Leży prawie na równiku niebieskim. Pomocna w odnalezieniu gromady będzie gwiazda Unukalhai, najjaśniejsza w gwiazdozbiorze Węża, o jasności 2.6 magnitudo. Gromadę odnajdziemy niespełna 10 stopni na południowy-zachód od niej, niedaleko granicy z konstelacją Panny. W dobrych warunkach, może być dostrzeżona gołym okiem.

Znajdując się w tej okolicy, warto zajrzeć do niepozornego gwiazdozbioru Tarczy, choćby tylko dla jednej gromady otwartej. Messier 11 leży w górnej części Tarczy, niedaleko bety Sct i popularnej gwiazdy zmiennej R Sct. M11 w połowie sierpnia góruje około 22 na wysokości ponad 30 stopni (w Polsce południowej). Gromada Dzika Kaczka (bo tak jest potocznie nazywana) jest jedną z najbogatszych i najbardziej zwartych znanych gromad otwartych. Jest to jedna z najbardziej masywnych znanych gromad otwartych, która była intensywnie badana.Żeby ją dostrzec, wystarczy nawet niewielka lornetka. Gromadka ładnie się rozsypuje na pojedyncze gwiazdki nawet w niewielkich teleskopach. Pierwszy „nalot” na gromadę można wykonać posługując się jasnym gwiazdozbiorem Orła z Altairem na czele.

Latem nad południowym horyzontem królują konstelacje zodiakalne Strzelca i Skorpiona z całym skarbcem centralnych rejonów Drogi Mlecznej. Strzelec to jedna z najbogatszych w ciekawe obiekty konstelacji na całym niebie. Łatwo go rozpoznać, ponieważ jego najjaśniejsze gwiazdy tworzą asteryzm znany jako Czajnik. Położona na Drodze Mlecznej konstelacja zawiera łącznie 15 obiektów z katalogu Messiera. Wśród nich Mgławica Laguna (M8), Mgławica Trójlistna Koniczyna (M20), Mgławica Omega (M17), Obłok Gwiezdny Strzelca (M24) czy Gromada Strzelca (M22) – jedna z najjaśniejszych i najbliższych Ziemi gromad kulistych. Bogactwo Strzelca jest tak duże, że zdecydowanie zasługuje na osobny wpis. Oby jak najszybciej.

Sąsiedni Skorpion również zawiera wiele interesujących gwiazd i obiektów głębokiego nieba. O wszystkich najciekawszych skarbach Skorpiona poczytacie w dedykowanym artykule (ostrzegam – bardzo obszernym). Pewnym mankamentem w obserwacjach Skorpiona (i w nieco mniejszym stopniu również Strzelca) z naszych szerokości geograficznych jest jego położenie. Z większości obszaru Polski widzimy tylko fragment „głowy” i „szczypiec”, a z południowych rubieży kraju można dostrzec wychylające się nad horyzont „żądło” wraz z dwiema jasnymi gromadami otwartymi – M6 i M7. Jednak wielu z nas właśnie w okresie letnim wybierze się na wakacyjny wyjazd i wyruszając w popularne rejony turystyczne jak Grecja, Turcja, Egipt, południowa Portugalia i Włochy, czy Wyspy Kanaryjskie, warto wrzucić w bagaż jakiś sprzęt optyczny (nawet małą lornetkę) aby nacieszyć oczy widokiem skarbów letniej Drogi Mlecznej w gwiazdozbiorach Skorpiona i Strzelca. 

Na koniec warto oczywiście wspomnieć o momencie, gdy Ziemia na swojej orbicie napotyka pozostałości komety Swift-Tuttle od 17 lipca do 24 sierpnia, a w najbardziej “zatłoczonym” miejscu znajduje się co roku około 12 sierpnia. Oznacza to czas na obserwacje Perseidów, najbardziej popularnego roju meteorów, wzbudzającego ogromne zainteresowanie, nie tylko wśród miłośników astronomii. Jest to tak „medialne” wydarzenie, że na pewno nie przegapicie.