Obserwatorium Watykańskie – wiara i rozum
Dwie kopuły (Barberini Domes) w Castel Gandolfo.
Kiedy myślimy o Watykanie, w głowie często pojawiają się kwestie katolickiej duchowości, wynikające z niej dzieła sztuki czy długa i pełna niuansów historia. Jednak Watykan wniósł również znaczący wkład w dziedzinę nauk ścisłych, podważając tym samym popularne przekonanie, że odkrycia naukowe i przekonania religijne są niemożliwe do pogodzenia. Obserwatorium Watykańskie w swojej działalności mówi nam o skrzyżowaniu wiary i nauki, pełniąc istotną rolę w badaniach kosmosu na przestrzeni wieków.
RZYMSKA HISTORIA
Ze względu na swoje historyczne korzenie i tradycje, Obserwatorium Watykańskie jest jednym z najstarszych instytutów astronomicznych na świecie. Obserwatorium nosi obecnie oficjalny tytuł „Specola Astronomica Vaticana”. Aby zrozumieć jego historię, należy zauważyć, że określenia osservatorio lub specola nie ograniczają się do astronomii, ale mogą oznaczać dowolne wzniesienie, z którego obserwuje się zjawiska powietrzne. Z tego punktu widzenia historia tej instytucji przeszła przez kilka kolejnych etapów. Opis pierwszego z nich znajdziemy w Motu proprio „Ut Mysticam” papieża Leona XIII z 1891 roku:
Grzegorz XIII nakazał wznieść wieżę w dogodnej części budynków Watykanu i wyposażyć ją w najwspanialsze i najlepsze instrumenty tamtych czasów. Zorganizował tam spotkania uczonych, którym powierzono reformę kalendarza. Wieża stoi do dziś, będąc świadkiem hojności jej autora. Zawiera linię południka autorstwa Ignazio Dantiego z Perugii, z okrągłą marmurową płytą pośrodku, ozdobioną wzorami naukowymi. Dotknięte promieniami słońca wpadającymi z góry, projekty ukazują błąd starego rachunku i słuszność reformy.
Tekst jest nawiązaniem do utworzenia przez papieża Grzegorza XIII komitetu mającego badać dane naukowe i implikacje związane z reformą kalendarza, która miała miejsce w 1582 roku. Kalendarz gregoriański, o którym mowa, został opracowany przez Luigiego Giglię, a później zmodyfikowany przez Christopha Claviusa w Kolegium Rzymkim (obecnie Papieski Uniwersytet Gregoriański) na podstawie danych astronomicznych. W tym celu w 1580 roku ukończono Wieżę Gregoriańską według projektu bolońskiego architekta Ottaviano Nonniego. Wieża wznosi się 73 metry nad poziomem morza i stoi nad muzeum oraz biblioteką, pomiędzy dziedzińcami Belvedere i della Pigna. Często nazywana jest „Wieżą Wiatrów”. Głównym instrumentem w wieży był zegar słoneczny, składający się z prostej linii wykonanej z białego marmuru, biegnącej wzdłuż podłogi, równolegle do kierunku północ-południe, którego zadaniem było mierzenie wysokości słońca w południe.
XIX-wieczna ilustracja przedstawiająca Obserwatorium Watykańskie przy Kolegium Rzymskim
Drugi okres Obserwatorium Watykańskiego dotyczy głównie osoby Filippo Luigi Gilii, duchownego, który był geniuszem dobrze znającym fizykę i biologię, archeologię i język hebrajski. Wieżą Gregoriańską zarządzał wówczas bibliotekarz watykański, na którego w 1780 r. mianowano kardynała Zeladę. Kardynał chcąc uczcić tradycje wieży, przeznaczył jej górną część na obserwatorium. W 1797 uzyskał aprobatę Piusa VI i umieścił nad wejściem do wieży łaciński napis Specula Vaticana. Górne piętro wyposażono w szereg instrumentów meteorologicznych, magnetycznych, sejsmograf oraz teleskop Dollanda, a obserwatorium powierzono Filippo Gilii. Od 1800 do 1821 roku dokonywał on nieprzerwanej serii obserwacji meteorologicznych, odczytując instrumenty dwa razy dziennie. Opublikowane obserwacje w dużej części zachowały się w postaci rękopisów w Bibliotece Watykańskiej. Istnieją również zdeponowane obserwacje astronomiczne zaćmień, komet, satelitów Jowisza i tranzytu Merkurego. Wraz ze śmiercią Gilii zakończono działalność Obserwatorium Watykańskiego.
14 lipca 1774 roku na mocy motu prioprio papieża Klemensa XIV, pod przewodnictwem Giuseppe Calandrelliego założone zostało obserwatorium w Kolegium Rzymskim i uznano je za lepsze od tego znajdującego się w Watykanie, z powodu dostępności dla studentów z miasta i brakiem przeszkody w obserwacjach, jaką była wielka kopuła Bazyliki św. Piotra. Za radą księdza Ruggiero Boscovicha instrumenty zostały następnie przeniesione z Wieży Gregoriańskiej do Kolegium Rzymskiego. Ojciec Angelo Secchi przeniósł Obserwatorium Kolegium na szczyt Sant’Ignazio di Loyola a Campo Marzio (kościół św. Ignacego w Rzymie). Ojciec Secchi jest uważany za jednego z najwybitniejszych naukowców w historii instytutu. Jako dyrektor obserwatorium Kolegium Rzymskiego badał plamy na Słońcu, przeloty planetoid, ziemski magnetyzm czy możliwości prognozowania pogody. Wprowadził również zupełnie nowy rodzaj obserwacji – nie badał jasności poszczególnych gwiazd, ale ich widma. Tak narodziła się tzw. spektroskopia gwiazdowa.
Obserwatorium Secchiego zbudowane na szczycie kościoła św. Ignacego.
Odrodzenie Obserwatorium Watykańskiego w trzecim okresie jego istnienia spowodowane było z jednej strony utratą przez Kościół Kolegium Rzymskiego i jego obserwatorium w 1870 roku (obiekt został znacjonalizowany 8 lat później), a z drugiej wystawą instrumentów podarowanych papieżowi Leonowi XIII przez włoskich duchownych z okazji obchodów złotego jubileuszu kapłaństwa w 1888 roku. Ojciec Francesco Denza, znany jako założyciel Włoskiego Towarzystwa Meteorologicznego, zaproponował wówczas Leonowi XIII umieszczenie instrumentów w Wieży Gregoriańskiej i przywrócenie tego opuszczonego miejsca do dawnych, naukowych celów. Plan został zaakceptowany. Opierając się na bogatych tradycjach i aby przeciwdziałać długotrwałym oskarżeniom o wrogość Kościoła wobec nauki, papież formalnie (za pomocą wspomnianego wyżej Motu proprio „Ut Mysticam”) ponownie założył Obserwatorium Watykańskie, do którego zakupiono serię najlepszych dostępnych instrumentów z różnych źródeł. Obserwatorium zostało wyposażone w pierwszą obrotową kopułę o wysokości 3,5 metra i otworze 58 cm, do której w ciągu kilku lat dodano trzy kolejne. Dwa lata później Specola została wyposażona w heliograf do fotografii Słońca, umieszczony na tarasie nowego skrzydła Muzeów Watykańskich (później przeniesiony na taras obecnego klasztoru Mater Ecclesiae. Przychylny ambitnym planom ojca Denzy, papież przekazał Obserwatorium Watykańskiemu również drugą wieżę, odległą o ponad 400 metrów od wieży gregoriańskiej. Jest to zachodnia z dwóch wież pozostałych po Twierdzy Leonińskiej, która została zbudowana w latach 848-53 w celu obrony przed Saracenami. Przez kolejne cztery lata obserwatorium pozostawało pod opieką wicedyrektora Oratorium, ojca Laisa, który od początku prowadził prace w nowatorskich wówczas technikach fotograficznych, a wszystko to na własny koszt. Od 1898 do 1905 roku kierownictwo znajdowało się w rękach augustianina ojca Rodrigueza, specjalisty w dziedzinie meteorologii.
Wśród pierwszych znaczących przedsięwzięć naukowych nowej Specoli należy wymienić współpracę przy międzynarodowym projekcie Carte du Ciel, pierwszego fotograficznego atlasu gwiazd. Aby ukończyć mapowanie nieba, La Specola współpracowała z 21 innymi obserwatoriami z całego świata. Do realizacji tego wielkiego wysiłku naukowego konieczne było wyposażenie Specoli w duży teleskop. W tym celu zbudowano nową 8-metrową obrotową kopułę. Do projektu zaangażowano cztery siostry zakonne z Mediolanu, które w latach 1910-1922 skatalogowały 400 000 gwiazd.
Czwarty okres Obserwatorium Watykańskiego rozpoczął się wraz z mianowaniem w listopadzie 1904 roku przez Piusa X arcybiskupa (później kardynała) Maffi na prezesa Obserwatorium. Jego pierwszym krokiem było zaradzenie wielkim trudnościom spowodowanym odległościom od siebie dwóch wież. Według jego planów Wieża Gregoriańska miała zostać przeznaczona na rzecz archiwów historycznych, a druga okrągła wieża dawnej Twierdzy Leonińskiej, z przylegającą do niej letnią rezydencją Leona XIII, miała zostać oddana badaniom naukowym. Obie stare baszty miały być połączone ze sobą przejściem nad murem obronnym, za pomocą żelaznego mostu rozpiętego nad szczeliną o długości 85 metrów. Przez nieco ponad cztery dekady badania astronomiczne prowadzono w cieniu Bazyliki Świętego Piotra, ale ostatecznie stało się oczywiste, że urbanistyczny rozwój Rzymu rozjaśniał niebo, wprowadzając znaczne trudności w badaniach słabszych obiektów.
CASTEL GANDOLFO
Budowa obserwatorium w Castel Gandolfo.
W odpowiedzi na zaistniały problem, papież Pius XI zapewnił nową lokalizację dla Obserwatorium w Letniej Rezydencji Papieskiej w Castel Gandolfo, około 25 kilometrów na południowy wschód od Rzymu. To tutaj w latach trzydziestych XX wieku odbudowano powierzone jezuitom nowoczesne obserwatorium. Budynek został oddany do użytku w 1935 roku. Nowa konstrukcja została wyposażona w 8,5-metrową obrotową kopułę dla nowego refraktora wizualnego i kolejną 8-metrową kopułę, w której mieści się nowoczesny podwójny astrograf, wyposażony w spektrograf do badań astrofizycznych. Utworzono także laboratoria spektroskopowe do badania licznych meteorytów zebranych przez Specolę oraz dużą bibliotekę. Wraz z zainstalowaniem w 1957 roku szerokokątnego teleskopu Schmidta, badania zostały rozszerzone na inne tematy, takie jak nowe techniki klasyfikacji gwiazd według ich widm. Jest to nadal aktywny program w obserwatorium i przypomina pionierską pracę ojca Angelo Secchiego. W 1965 roku zaczęło swoją działalność centrum obliczeniowe, w którym umieszczono komputery niezbędne do coraz bardziej zaawansowanych badań astrofizycznych.
Papieże Pius XII i Paweł VI w Obserwatorium Watykańskim
W 2009 roku siedziba Obserwatorium Watykańskiego została przeniesiona z Letniego Pałacu Papieskiego w Castel Gandolfo do nowego miejsca, specjalnie przebudowanego z myślą o potrzebach Specoli. Parter przy Piazza Pia w Albano Laziale to przestrzeń publiczna i miejsce do pracy: biura, biblioteki i laboratoria. Mieści się w nim także niewielkie muzeum historycznej aparatury naukowej oraz cenna kolekcja meteorytów. Za muzeum znajduje się obszar używany głównie przez Letnie Szkoły Obserwatorium Watykańskiego. Na piętrze znajduje się część mieszkalna astronomów jezuickich, w tym kaplica wspólnotowa. Choć wnętrze jest całkowicie nowe, sam budynek datuje się na rok 1631 – ten sam rok, w którym Galileusz kończył swoją książkę o Systemach Dwóch Światów. W 2007 roku rozpoczęto prace nad całkowitą przebudową części budynku na potrzeby astronomów. Po dwóch latach intensywnych prac, 16 września 2009 roku papież Benedykt XVI poświęcił nową siedzibę. Północno-zachodnia części budynku znajduje się pod opieką Sióstr Klarysek, dla których pierwotnie został wzniesiony budynek.
Siedziba obserwatorium w Castel Gandolfo, choć wyposażona łącznie w cztery teleskopy (refraktor Zeissa o aperturze 40 cm z 1935 roku, podwójny astrograf Zeissa oraz reflektor Cassegraina 60 cm (nadal częściowo używany), nie jest już miejscem prowadzenia obserwacji astronomicznych ze względu na niesprzyjające warunki oświetleniowe. Jednakże w dalszym ciągu prowadzone są analizy zbiorów meteorytów, w szczególności pod kątem pomiaru ich właściwości fizycznych, takich jak gęstość, porowatość, podatność magnetyczna czy pojemność cieplna. W pobliskiej Villa Barberini znajduje się część Specoli złożona z dwóch kopuł: w pierwszej, zbudowanej w 1941 roku, znajduje się teleskop o średnicy 13 cali i ogniskowej 3,43 metra oraz refraktor 8” o ogniskowej 3,60 metra. Drugą kopułę zbudowano w 1954 r. dla teleskopu zwierciadlanego o średnicy 65 cm. Obecnym (od 2015 roku) dyrektorem Specoli jest Guy Consolmagno SJ.
W STANACH ZJEDNOCZONYCH
W latach siedemdziesiątych XX wieku, ten sam problem, który zmusił Specolę do przeniesienia się z Rzymu do Castel Gandolfo, powrócił wraz ze wzrostem sztucznego oświetlenia w mieście i okolicach. Pod kierownictwem George’a Coyne’a SJ rozpoczęto poszukiwania lokalizacji na nowe obserwatorium, ostatecznie wybierając Tucson w Arizonie, gdzie ojciec Coyne był dyrektorem Obserwatorium Catalina i Obserwatorium Stewarda na Uniwersytecie Arizony. W 1981 roku, po raz pierwszy w swojej historii, obserwatorium założyło w Tucson drugi ośrodek badawczy (VORG), jeden z największych i najnowocześniejszych ośrodków badawczych na świecie, zajmujący się astronomią obserwacyjną. Pracownicy Obserwatorium mają swoje biura w Steward Observatory na Uniwersytecie Arizony, skąd mają dostęp do wszystkich nowoczesnych teleskopów znajdujących się w rejonie Tucson.
The Vatican Advanced Technology Telescope (VATT)
W 1993 roku Obserwatorium, we współpracy z Obserwatorium Stewarda, zakończyło budowę Watykańskiego Teleskopu Zaawansowanej Technologii (VATT) na górze Graham w Arizonie, prawdopodobnie najbardziej sprzyjającym obserwacjom astronomicznym miejscu na terenie kontynentalnych Stanów Zjednoczonych. Teleskop o aperturze 1,83 m uzyskał pierwsze światło w 1993 roku. To pierwszy teleskop optyczno-podczerwony Międzynarodowego Obserwatorium Mount Graham (MGIO) – projektu, w ramach którego w nadchodzących latach zbudowane zostaną jedne z najbardziej wyrafinowanych i największych teleskopów na świecie. Sercem teleskopu jest borokrzemowe zwierciadło główne o strukturze plastra miodu. Zwierciadło VATT jest niezwykle „szybkie” – o światłosile f/1, co oznacza, że jego ogniskowa jest równa średnicy zwierciadła głównego. Niezwykła konstrukcja optyczna i nowatorskie techniki wytwarzania zwierciadeł oznaczają, że zarówno zwierciadło główne, jak i wtórne należą do najdokładniejszych powierzchni, jakie kiedykolwiek stworzono dla teleskopu naziemnego.
ROLA OBSERWATORIUM
Chociaż niektórzy sceptycy mogą uważać religię i naukę jako dwie rzeczywistości niemożliwe do pogodzenia, wkład Watykanu w świat nauki jest znaczący, szczególnie w dziedzinie astronomii, a na przestrzeni lat Obserwatorium Watykańskie odegrało kluczową rolę w pogłębianiu naszego zrozumienia Wszechświata. Specola aktywnie współpracuje z renomowanymi instytucjami i organizacjami naukowymi na całym świecie. Dzięki partnerstwu i wspólnym wysiłkom, naukowcy z Obserwatorium zaangażowali się w przełomowe projekty badawcze i przyczynili się do światowego postępu naukowego. Współpraca ta stworzyła atmosferę wymiany wiedzy i umożliwiła integrację różnorodnych perspektyw w badaniach naukowych. Praca Obserwatorium Watykańskiego nie budzi większego rozgłosu, ale dostarcza danych, którymi posiłkują się naukowcy na całym świecie.
Pismo Święte mówi mi, że Bóg stworzył wszechświat. Z kolei nauka wyjaśnia jak tego dokonał – Guy J. Consolmagno
Obserwatorium Watykańskie jest orędownikiem dialogu między nauką a wiarą, uznając zgodność badań naukowych i przekonań religijnych, oraz aktywnie promuje ideę, że nauka i wiara mogą się wzajemnie wzbogacać, zgodnie z przesłaniem encykliki „Fides et ratio” (Wiara i rozum) Jana Pawła II. W ostatnich latach Obserwatorium Watykańskie angażuje się także w inicjatywy edukacyjne, takie jak warsztaty, konferencje i wykłady publiczne. Wysiłki te mają na celu dzielenie się wiedzą naukową i nawiązywanie kontaktu z szerszą publicznością, jednocześnie wzbudzając ciekawość i zachęcając do pogłębiania wiedzy naukowej oraz rozwijajania poczucia zachwytu nad pięknem stworzenia.
- https://www.vaticanobservatory.va/en/history
- https://www.skyatnightmagazine.com/space/vatican-observatory
- https://brill.com/view/journals/jjs/article-p282_282.xml
- https://www.thefreelibrary.com/History-of-Vatican-Observatory
- https://ec.aciprensa.com/wiki/Observatorio_Vaticano
- https://www.kgun9.com/why-the-popes-telescope-is-in-southern-arizona
- https://www.as.arizona.edu/vatican-advanced-technology-telescope
- https://nowezycie.archidiecezja.wroc.pl/specola-vaticana/
