Starożytne gwiazdozbiory i ich geneza
Zestaw gwiazdozbiorów wydaje nam się pełen fantastycznych wyobrażeń – bohaterów i potworów, zwierząt i artefaktów, które były źródłem inspiracji dla twórców map nieba przez ponad dwa tysiąclecia. Te mapy nie odpowiadają jednak na kluczowe pytania. Dlaczego właśnie te postacie zostały tam umieszczone? Kiedy i przez kogo. W jakim celu? Część z nich nawet nie wygląda na intuicyjne skojarzenia, oparte na faktycznym ułożeniu gwiazd na niebie. Starożytne gwiazdozbiory, którymi się tutaj zajmujemy, to 48 konstelacji świata klasycznego – kultury greckiej i rzymskiej, cofając się coraz bardziej w czasie, do czasu rozkwitu cywilizacji nad Eufratem i Tygrysem oraz rozwoju żeglugi na Morzu Śródziemnym. Znajdziemy tam gwiazdozbiory, które przetrwały do dziś i stanowią podstawę obowiązujących map nieba.
Konstelacje starożytnej Grecji
Niektóre klasyczne konstelacje były znane w Grecji już w V-VI wieku p.n.e. Jednak najwcześniejszy znany opis pełnego zestawu (z kilkoma wyjątkami) pochodzi od Eudoksosa i datowany jest na około 370 r. p.n.e. Grecki matematyk, astronom, geograf i filozof nauczył się wiele o astronomii podczas 16-miesięcznej wizyty w Egipcie i uważany jest za twórcę pierwszego globusa niebieskiego, pokazującego konstelacje zarówno ze współrzędnymi równikowymi, jak i ekliptycznymi. Dzieło Eudoksosa, Phaenomena, zostało przepisane jako długi poemat o tym samym tytule około 275-250 r. p.n.e. przez Aratosa, a później przetrwało w języku greckim, w tłumaczeniach łacińskich (w tym jedno Cycerona i jedno Germanika Cezara) oraz w późniejszych wydaniach i stało się jednym z najpopularniejszych tekstów naukowych w świecie klasycznym i późniejszym, aż do czasów średniowiecza. Opisywało kształty konstelacji i położenia gwiazd, podawało względne czasy ich wschodów i zachodów, odnosiło się zwięźle do niektórych greckich mitów z nimi związanych i wyjaśniało ich zastosowanie w prognozowaniu pogody dla marynarzy. Nie zachowały się żadne oryginalne rękopisy Aratosa, ale europejskie kopie z czasów Karola Wielkiego (ok. 800 r. n.e.) i późniejsze są ilustrowane rysunkami figur konstelacji.
Uważany za największego greckiego astronoma swoich czasów – Hipparchos (ur. ok. 190 p.n.e., zm. 120 p.n.e.) napisał Komentarz do Phaenomena Eudoksosa i Aratosa, który przetrwał w całości i skrytykował wiele z ich pozornych błędów. Następnie, w 128 r. p.n.e., po stworzeniu dokładnego katalogu gwiazd na podstawie własnych obserwacji, odkrył zjawisko precesji, które wyjaśnia pozorne błędy poprzedników. Dane przez nich użyte pochodziły najwyraźniej z okresu co najmniej 1000 lat wcześniej. Greccy autorzy przed Hipparchem powtarzali wiedzę o gwiazdach przez jedno lub nawet dwa tysiąclecia, nie zdając sobie sprawy, że staje się ona nieaktualna i tym samym bezużyteczna. Wreszcie, około 130-160 r. n.e., klasyczna wiedza astronomiczna dobiegła końca wraz z Ptolemeuszem i jego Syntaxis Mathematike (znanym też jako Almagest). Ta wielka księga zawierała rozszerzony katalog gwiazd, instrukcje jak wykonać globus i ostateczną na tamten czas listę 48 konstelacji.
Skąd Grecy to wzięli?
Klasyczna mapa nieba z 48 greckimi konstelacjami została wyprowadzona z co najmniej dwóch różnych przedgreckich tradycji. Jedna tradycja obejmowała 12 znaków zodiaku, z kilkoma powiązanymi z nimi konstelacjami, które rozwinęły się w okresie 3200-500 p.n.e. w Mezopotamii w tradycji religijnej lub rytualnej. Druga zaadaptowana w Grecji tradycja obejmuje duże konstelacje, które wydają się pochodzić z okresu ok. 2800 p.n.e., prawdopodobnie z regionu Morza Śródziemnego, opracowana została pierwotnie dla nawigatorów statków. Grecy stworzyli klasyczną mapę nieba z tych różnych źródeł w latach 540–370 p.n.e., ale wiele znanych mitów zostało zastosowanych retrospektywnie do wcześniejszych konstelacji dopiero później. Przykładowo, Bliźnięta nie zostali nazwani przez Aratosa. Z biegiem czasu zostali zidentyfikowani jako Kastor i Pollux (przez Eratostenesa) lub jako Apollo i Herakles (przez Hyginusa i Ptolemeusza).
Istnieje niewielka grupa konstelacji, które były znane wszystkim kulturom tego regionu. Jedynymi grupami gwiazd wymienionymi przez Homera i Hezjoda, około 700 r. p.n.e. (a także w Księdze Hioba), były: Niedźwiedź (prawdopodobnie siedem gwiazd Wielkiego Wozu), Arktur, Syriusz (Gwiazda Psa), Plejady, Hiady i Orion. Wspaniały zestaw gwiazd tworzących Oriona wygląda tak bardzo jak postać ludzka, że zawsze był w ten sposób postrzegany. W Mezopotamii był to Prawdziwy Pasterz Nieba (Sipa.zi.an.na w języku sumeryjskim), identyfikowany z Papsukalem, posłańcem bogów. Grecy postanowili utożsamić go z mitologicznym myśliwym o wielkiej sile i urodzie. Drugi zestaw obejmuje konstelacje (niedźwiedzie i „węże”), które najlepiej oznaczały współrzędne niebieskie około 2800 p.n.e. i z jednym wyjątkiem (Hydra) nie występują w tekstach babilońskich. Jest więc prawdopodobne, że zostały wprowadzone przez lud śródziemnomorski, do użytku w nawigacji morskiej. Nie ma żadnych dowodów dokumentalnych na temat tego, kim oni byli, ale najbardziej prawdopodobnymi kandydatami są Minojczycy. Ich cywilizacja żeglarska rozpoczęła się około 2800 r. p.n.e. i została zniszczona po wielkiej erupcji wulkanu Thera (obecna wyspa Santoryn) w XVI lub XV wieku p.n.e. Te konstelacje pozwalały nawigatorom na znalezienie północy, południa, wschodu i zachodu nawet w częściowo pochmurną noc, poprzez obserwację konstelacji, które wyznaczały współrzędne niebieskie, lub poprzez obserwację punktów na horyzoncie, w których pewne grupy gwiazd wschodziły lub zachodziły. Do tej grupy należąły prawdopodobnie także cztery anonimowe postaci, które znamy obecnie jako Herkulesa, Wężownika, Wolarza i Woźnicę oraz niektóre z dużych południowych konstelacji „morskich”. Kolejny zestaw to dwanaście „znaków zodiaku” plus zwierzęta „parazodiakalne” (Hydra, Kruk, Orzeł i Ryba Płd). Rozwijały się one w Mezopotamii od -3200 do 500 p.n.e., w tradycji religijnej lub rytualnej. Były znakami bogów i pod koniec swego rozwoju w nad Eufratem i Tygrysem stały się ważne dla astrologii, co wydaje się być powodem, dla którego szybko rozprzestrzeniły się w świecie egipskim i śródziemnomorskim wkrótce po 500 p.n.e. Były jednymi z ostatnich, które wpisano w grecką mitologię, a Aratos nie podał żadnego mitu ich temat. Jednak inne babilońskie konstelacje, związane głównie z kalendarzem rolniczym, zostały pominięte. Ostatnia grupa to niektóre z klasycznych konstelacji, które nie należą do żadnego z wcześniej wymienionych zestawów, a część z nich reprezentuje ze szczegółami i spójnością greckie mity, więc mogły zostać wymyślone przez samych Greków (jak rodzina Perseusza). Interesująca jest tutaj historia gwiazdozbioru Erydana. Jest to obecnie szósta co do wielkości konstelacja, reprezentująca rzekę wijącą się od Oriona na południe. Została utożsamiana z różnymi ziemskimi rzekami, ale jej pochodzenie jest nieznane. Nazwę tę podał Aratos i pierwotnie rzeka rozciągała się tylko do gwiazdy Akamar. Gwiazda pierwszej wielkości (Achernar) była wówczas zbyt daleko na południe, aby ją zobaczyć i została dodana dopiero w XVIII wieku n.e. Z tego powodu obie nazwy gwiazd są zniekształceniami arabskiego Akhir al-Nahr („koniec rzeki”). Jednak Ptolemeusz wymienił gwiazdę pierwszej wielkości tuż pod swoim horyzontem, na końcu Erydana, więc mógł słyszeć doniesienia o Achernarze i zamierzał tę informację uwzględnić.
Prawdopodobne dwa główne źródła
Uważa się, że zodiak i konstelacje go tworzące nie miały żadnego szczególnego znaczenia wśród nawigatorów poruszających się po Morzu Śródziemnym, jest więc bardzo mało prawdopodobne, aby jego idea została przekazana od nich do Mezopotamii. Co więcej, zodiak, jaki znamy, nie mógł również zostać przekazany w odwrotnym kierunku, z Mezopotamii na zachód przed połową pierwszego tysiąclecia p.n.e, ponieważ nie był kompletny do tego czasu. Zapisy historyczne Babilonu pokazują, że zodiak rozwijał się etapami aż do VI wieku p.n.e., kiedy to dwanaście konstelacji zostało zdefiniowanych równymi granicami, po czym zodiak szybko rozprzestrzenił się na sąsiednie kultury. Grecy przypisywali również poszczególne konstelacje kulturom wschodu, np. Ptolemeusz stwierdził, że Waga pochodzi z Chaldei, a Eratostenes, że Ryby symbolizują wielką syryjską boginię. Z położenia samych greckich konstelacji wynika jasno, że wiele z nich było znacznie starszych niż klasyczna Grecja. Wspomniane wcześniej błędne opisy ich wschodów i zachodów, publikowane przez Eudoksosa i Aratosa, odnosiły się prawdopodobnie do znacznie wcześniejszej epoki, szacowanej nawet na 2800 r. p.n.e. (±300 lat), gdy gwiazdą polarną była Thuban, a nie Polaris.
Niektórzy badacze domyślnie zakładali, że klasyczne konstelacje powstały w jednym miejscu i czasie, ale prowadzi to do historycznego paradoksu. Jedynymi prawdopodobnymi centrami cywilizacji i ówczesnej nauki we właściwym czasie i na odpowiedniej szerokości geograficznej były Mezopotamia i basen Morza Śródziemnego. Mezopotamia była od dawna uznawana za oczywiste źródło klasycznych konstelacji, ale babilońskie zapisy pokazują, że podczas gdy klasyczne konstelacje zodiaku i niektóre inne rozwinęły się stopniowo od czwartego do pierwszego tysiąclecia p.n.e. wiele konstelacji było w Mezopotamii nieznanych. Z kolei inni badacze faworyzowali region śródziemnomorski, szczególnie minojską Kretę. Jednakże byłoby to niezgodne z udokumentowanym rozwojem konstelacji zodiakalnych w Mezopotamii. Płynie z tego wniosek, że klasyczna, grecka mapa nieba została zsyntetyzowana z co najmniej dwóch niezależnych źródeł.
Kulty i astrologia
Równolegle z astronomią rozwijała się astrologia, ale dla kogoś zaznajomionego z twierdzeniami, że horoskopy osobiste opierają się na bardzo odległej starożytnej mądrości, może być zaskoczeniem fakt, że taka idea narodziła się dopiero w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. w Babilonii, być może z domieszką wpływów egipskich. Pierwsze zapisy dotyczą przepowiedni Chaldejczyków w V wieku p.n.e. W dziełach Aratusa nie znajdziemy nic związanego z astrologią. Ptolemeusz napisał dzieło o astrologii, Tetrabiblos, które jest prawie tak obszerne jak jego wielkie dzieło o astronomii. Jednakże Tetrabiblos jest jedynie jakościowy w stylu, w przeciwieństwie do empirycznej natury Syntaxis.
Kultem astralnym, rozkwitającym w tamtym czasie, była religia Mitry, która może zawierać wskazówki, w jaki sposób nastąpiła synteza konstelacji z różnych źródeł. Był to tajny kult pochodzenia bliskowschodniego, popularny wśród żołnierzy i administratorów Cesarstwa Rzymskiego, a jego prawdziwe pochodzenie nigdy nie zostało jednoznacznie udowodnione. Centralny obraz w jego świątyniach przedstawiał otoczonego zodiakiem Mitrę, boga słońca i władcę gwiazd, zabijającego byka. Zostało to powiązane z końcem ery Byka wyznaczającego równonoc wiosenną, który nastąpił około 2200 r. p.n.e. Taką ideę popiera obecność innych zwierząt w obrazie: skorpiona, psa, węża (hydrę), kruka, lwa, którym towarzyszył puchar. Wydaje się, że są to konstelacje równikowe trzeciego tysiąclecia p.n.e. Nowa religia mogła rzeczywiście celebrować niedawno odkryte zjawisko precesji, kontrolowane przez boga nieba. Jednak to nie wyjaśnia, dlaczego Hydra, Kruk i Puchar były reprezentowane, ponieważ nie były uważane za wyjątkowe w czasach klasycznych. Istnieje hipoteza, że sam bóg może być Perseuszem, który był czczony w Cylicji w Azji Mniejszej. Strój, broń i poza Mitry nad Bykiem są podobne do tych w konstelacji Perseusza (choć Orion może być również kandydatem). Konstelacja Perseusza w Babilonie była „Starcem”, który reprezentował mrocznego przodka władcy bogów.
Duże zwierzęta i późniejsi herosi w służbie żeglarzy
W trzecim tysiącleciu p.n.e. tylko trzy z naszych obecnych okołobiegunowych konstelacji były znane. Nie wyróżniają się one na niebie jako oczywiste zwierzęce figury. Zostały wyraźnie zaprojektowane aby oznaczyć biegun północny. Smok, który wyznacza również północny biegun ekliptyki i dwa niedźwiedzie, zwrócone plecami do siebie po obu stronach Smoka, które krążą bez końca wokół siebie. Tymczasem Hydra oznaczała równik niebieski. Trzy z tych czterech konstelacji należą do największych na niebie. W tej samej rodzinie co Smok i Hydra, znajdziemy dwie inne wielkie zwierzęce figury tego typu – Wąż i Wieloryb, które wskazywały równik niebieski i równonoc w tej samej epoce. Ponadto na północnym niebie wyrysowano cztery duże ludzkie figury (Wężownik, Wolarz, Herkules i Woźnica). Ich pochodzenie jest nieznane, ale ze względu na ich ogromne rozmiary, orientację i związek z gigantycznymi „potworami”, wydają się one pochodzić z tego samego źródła, co opisane wcześniej konstelacje okołobiegunowe i równikowe. Grecy utożsamiali je później z wielkimi postaciami z mitologii, ale oryginalne postacie nadal są anonimowe dla badaczy. Żadna z tych konstelacji oprócz Hydry nie była znana w Mezopotamii.
Na nocnym, zimowym niebie, pod długim wężem morskim Hydrą, znajdowały się tylko dwie ogromne konstelacje – przynajmniej, według klasycznych Greków, którzy utożsamili je z dwoma wielkimi mitami. Były to Centaur i statek Argo. Babilończycy posiadali tutaj kilka konstelacji, których nazwy i dokładne figury są niejasne, ale z pewnością nie odpowiadały one obecnie znanym. Dlatego wydaje się całkiem prawdopodobne, że obydwa gwiazdozbiory również pochodzą od „nawigatorów” z około 2800 r. p.n.e. Zgadzałoby się to ze stwierdzeniami niektórych klasycznych autorów, że „Argo” reprezentował pierwszy oceaniczny statek. Grecy nie mogli zobaczyć w całości Okrętu Argo, ponieważ precesja zepchnęła południowe gwiazdy na stałe poniżej horyzontu, więc katalog Ptolemeusza zdegenerował się w tych częściach w niedokładny bałagan. Oryginalna figura Centaura obejmowała jasne gwiazdy, słabo skatalogowane przez Greków, które obecnie zostały znamy jako Krzyż Południa.
Zodiak nad rzekami Babilonu
Lista gwiazdozbiorów zodiakalnych osiągnęła swoją klasyczną formę w Babilonie około 500 r. p.n.e. i została przyjęta w Grecji wkrótce potem. Pierwsze cztery konstelacje zodiakalne musiały zostać ustanowione w Sumerze lub wcześniej w Elamie, na terenach obecnego południowo-zachodniego Iranu. Trzy z nich były dużymi, wyraźnymi, realistycznymi zwierzętami, symbolami siły i mocy: Byk, Lew i Skorpion. Wraz z bogiem lejącym wodę, Wodnikiem, zawierały cztery punkty kardynalne około 4400-2200 p.n.e. Trudno jest być bardziej precyzyjnym w kwestii tych dat ze względu na duże rozmiary konstelacji, ale około 4000 r. p.n.e. punkty kardynalne w kalendarzu były oznaczone przez heliakalne wschody Plejad, Regulusa i Antaresa, a około 2800 r. p.n.e. punkty kardynalne na niebie były blisko tych samych gwiazd. Możliwe, że kwartet został uzupełniony o jeszcze wcześniejszą konstelację Koziorożca, oznaczającą przesilenie zimowe, ponieważ koziorożce były powszechnymi motywami w sztuce protoelamickiej około 4000 r. p.n.e. Czasami rogi koziorożca otaczały gwiazdę lub Słońce albo wzorzysty kwadrat. Jednak nie ma bezpośrednich dowodów na istnienie wówczas tej konstelacji, a ceramika z koziorożcami i wzorami geometrycznymi była charakterystyczną tradycją, zupełnie odrębną od byków, lwów i skorpionów, które odpowiadały pozostałym trzem konstelacjom. Byki i lwy były bardzo powszechne w sztuce od ~3200 p.n.e., a bóg lejący wodę oraz skorpiony i ludzie-skorpiony od ~2600 p.n.e. Jednym z powszechnych motywów był lew atakujący byka, widoczny na pieczęciach z 4 tysiąclecia p.n.e. Każda z tych konstelacji zawiera gwiazdy pierwszej wielkości (Aldebaran, Regulus, Antares i Fomalhaut w Rybie Południowej z Wodnikiem), które znajdowały się blisko punktów kardynalnych i stały się znane jako Gwiazdy Królewskie w późniejszej Persji. Jednak Fomalhaut był zbyt daleko na południe, by być wyraźnie widziany w tej epoce i z tego powodu Altair mógł zostać zaadoptowany zamiast niego, co mogło być początkiem Orła jako kolejnej „królewskiej” konstelacji. Cztery gwiazdy królewskie mogą być symbolizowane na ogromnej płaskorzeźbie z Persepolis, przedstawiającej króla zabijającego gryfa, który ma rogi i ciało byka, grzywę i przednie nogi lwa, ogon skorpiona oraz skrzydła i tylne nogi orła.
Pozostałe osiem konstelacji zodiakalnych zostało w większości wprowadzonych w czasie tworzenia katalogu gwiazd MUL.APIN, choć nie wszystkie zostały w nim uwzględnione. Panna i Strzelec mogą pochodzić od bogini płodności i boga łowów pokazanych na piktogramach z ~2500 r. p.n.e. i późniejszych. Strzelec i Koziorożec znajdują się na kamieniach granicznych z drugiego tysiąclecia p.n.e., ukazane w podobny sposób, jak na zodiaku z Dendery (grafika poniżejj). Bliźnięta, Rak i Waga zostały po raz pierwszy odnotowane w katalogu, którego nazwę można tłumaczyć jako „Trzy gwiazdy w każdym” i wspomnianym wyżej MUL.APIN. Tylko Ryby i Baran były późniejszymi dodatkami, chociaż dowody piktograficzne sugerują, że obydwa gwiazdozbiory mogły istnieć w drugim tysiącleciu p.n.e.
Zestaw obejmujący Bliźnięta, Pannę, Strzelca i Ryby, jest zdecydowanie stary, ale nie wiemy jak bardzo. Gwiazdozbiory te są duże i obejmują trzy z czterech humanoidalnych postaci w zodiaku. Niektórzy badacze wysuwali nawet hipotezy że były one najstarsze ze wszystkich. Wyznaczały one (podobnie jak dziś) strony świata około 6600-4400 p.n.e., na długo przed cywilizacją miejską. Jednak nie ma żadnych dowodów historycznych na to, że istniały przynajmniej tak wcześnie, jak Skorpion, Byk czy Lew. Bardziej prawdopodobne jest, że ich formy zostały wprowadzone około 2300 p.n.e., kiedy religia Mezopotamii stała się bardziej usustemtyzowana, a boskie symbole zostały znalazły się wśród pozostałej części ścieżki bogów (planet). Bliźnięta i ich charakterystyczną parę gwiazd pierwszej wielkości nazwano Wielkimi Bliźniakami. Zidentyfikowano je jako Lugalgirra i Meslamta-ea, bliźniacze boginie-wojowniczki, które strzegły drzwi, z aspektami Nergala. Na południe od nich znajdowały się Mniejsze Bliźniaki, później połączone w jedną konstelację. Klasyczna Panna zawsze trzymała snop zboża i była wyraźnie boginią płodności – Isztar w Babilonie, Tsis w Egipcie i Demeter w Grecji. Każda z tych bogiń podróżowała do podziemi, aby uratować ukochaną osobę, co było mitologicznym wyjaśnieniem pochodzenia jesieni i wiosny. Strzelec ma długą i zagadkową historię, która podobnie może oznaczać pomieszanie dwóch równoległych postaci mezopotamskich. Nazwa konstelacji w MUL.APIN brzmiała Pabilsag; był on mało znanym sumeryjskim bogiem, później utożsamianym z Ninurtą. Jednak zapisano inne babilońskie imię dla niego, Nedu („żołnierz”). Ryby mogą wywodzić się ze starożytnej tradycji piktograficznej, w której Wodnik (Ea) pierwotnie wylewał dwa strumienie z rybami. Jeden strumień płynął na południe do Ryby Płd, drugi biegł na wschód przez Ryby. Być może strumienie wody zostały błędnie zinterpretowane przez późniejszych kopistów, co dało początek dziwnym pozycjom trzech ryb obecnie.
Cztery kolejne konstelacje obejmują ostatnie i najmniej wówczas istotne „dodatki” do zodiaku, chociaż są zestawem, który dał nazwy Punktowi Barana i zwrotnikom. Koziorożec był starożytnym symbolem boskim z bardzo niejasną historią (wspomnianą wcześniej), ale pozostałe trzy są najmniejszymi i najsłabszymi konstelacjami zodiakalnymi i wydaje się, że nie zostały zdefiniowane aż do czasów klasycznych. Były one potrzebne, aby oznaczyć punkty kardynalne zodiaku (które przesunęły się przez 2 tysiąclecia z najstarszej grupy konstelacji (Byk, Lew, Skorpion, Wodnik) i dopełnić równego podziału zodiaku na 12 „znaków” w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. Rak, Waga i Baran były prawdopodobnie pierwotnie rustykalnymi konstelacjami (krab bagienny, waga wiejskiego rynku i najemny robotnik rolny), które dopiero późno nabrały symbolicznego znaczenia jako znaki zodiaku. Baran był ważną postacią kultową w starożytnych cywilizacjach, ale nie ma żadnych mezopotamskich zapisów o nim jako o konstelacji. Najemny Robotnik Rolny, wymieniony w MUL.APIN, został zastąpiony przez boski symbol Barana, w późniejszym czasie. Dwie jasne gwiazdy Wagi pierwotnie tworzyły szczypce Skorpiona. Zostały one oddzielone, aby utworzyć Wagę już w XII wieku p.n.e., ale oryginalna postać nie została zapomniana: MUL APIN nadal wymieniał Wagę jako „róg Skorpiona”, co kontynuowali Aratos i Ptolemeusz. Waga została ostatecznie ustanowiona przez Juliusza Cezara, który przedstawiał siebie na monetach, trzymając Wagę Sprawiedliwości.
- https://adsabs.harvard.edu/full/1999POBeo..65..191P
- https://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1998JBAA..108…79R
- https://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1998JBAA..10….9R
- https://sumerianastrology.com/babylonian-zodiac-original-sidereal-zodiac/
- https://early-astronomy.classics.lsa.umich.edu/ancient_ziqpu.php
- https://early-astronomy.classics.lsa.umich.edu/ancient_early_greek.php
- https://early-astronomy.classics.lsa.umich.edu/ancient_hellenistic.php
- https://springfieldmuseums.org/middle-eastern-roots-constellations/