10 najwyższych szczytów Układu Słonecznego
Przy nich wysokości szczytów Himalajów wydają się śmiesznie małe. Nawet Mauna Kea na Hawajach będąca najwyższą ziemską górą licząc od podstawy, nie złapie się do pierwszej dziesiątki tego zestawienia. Wierzchołki korony Układu Słonecznego osiągają nawet 22 km wysokości. Wśród nich znajdziemy Olympus Mons, czyli marsjański Olimp, uważany powszechnie za ten zdecydowanie najwyższy, od momentu odkrycia prawie 50 lat temu. Jednak odkryty niedawno szczyt górski w centrum krateru Rheasilvia na planetoidzie Westa, wydaje się być nieznacznie wyższy.
Nie wiemy tego na pewno z powodu trudności w określeniu wysokości „bazowej” gór i niepewności w pomiarach. Była to podstawowa trudność w ułożeniu listy, a różne źródła potrafią wprowadzać spore rozbieżności. Podobne wątpliwości dotyczą zresztą pozostałych bohaterów poniższego zestawienia, które zdecydowałem się ułożyć na bazie listy National Geographic sprzed dwóch lat. Na pierwszy rzut oka widać, że dziesiątkę zdominowały dwa obiekty łącznie posiadające 7 reprezentantów – Mars z szeregiem ogromnych wulkanów tarczowych oraz Io, niezwykle aktywny geologicznie księżyc Jowisza.
Oprócz poniższych, na wzmiankę (z różnych powodów) zasługują:
- prawie 6,5 kilometrowy Skadi Mons na Wenus,
- uważany za najwyższy szczyt ziemskiego Księżyca Huygens (5,5 km),
- sięgający 7 kilometrów centralny szczyt krateru Herschel na Mimasie,
- przekraczające 6 km wysokości góry Tenzing Montes na Plutonie, odkryte przez sondę New Horizons.
Oczywiście, nie możemy zapomnieć o reprezentancie Ziemi – mierzącym nieco ponad 10 km wulkanie Mauna Kea na Hawajach, który znalazłby się tuż za pierwszą dziesiątką zestawienia.
1. Rheasilvia, Westa – 22 km
Westa jest drugą co do wielkości planetoidą krążącą wokół Słońca, a Rheasilvia jest zdecydowanie najbardziej prominentną cechą jej powierzchnii. Średnica krateru wynosząca około 505 kilometrów stanowi 90 procent średnicy planetoidy i zajmuje znaczną część jej południowej półkuli. Obszar został nazwany na cześć Rei Sylwii, mitologicznej matki założycieli Rzymu i jest to krater uderzeniowy – jeden z największych w Układzie Słonecznym. Rheasilvia została odkryta dopiero na zdjęciach Kosmicznego Teleskopu Hubble’a w 1997 roku, ale nie została nazwana aż do przybycia statku kosmicznego Dawn, który dokonał dokładnych badań obiektu 14 lat później.
Rheasilvia posiada charakterystyczny grzbiet wzdłuż części swojego obwodu, który wznosi się na wysokości 4–12 km nad zewnętrznym terenem. Dno krateru leży około 13 kilometrów poniżej powierzchni. Basen ten składa się z pofałdowanego terenu i wzniesienia w centrum krateru o średnicy 200 km i osiągającego 22 – 22,5 km (wartość nie jest dokładnie znana) wysokości od podstawy, co czyni go obecnie najwyższą znaną górą w Układzie Słonecznym.
Szacuje się, że uderzenie odpowiedzialne za powstanie krateru wydobyło około 1% objętości Westy i jest prawdopodobne, że planetoidy z rodziny Westy (tzw „Westoidy”) i planetoidy typu V są produktami tego zderzenia. Jeśli rzeczywiście tak jest, to fakt, że 10-kilometrowe fragmenty przetrwały bombardowanie do chwili obecnej, wskazuje, że krater ma najwyżej około 1 miliarda lat. Uważa się, że jest to również źródło meteorytów kamiennych HED. Znane planetoidy typu V stanowią 6% wyrzuconej objętości, a pozostałe fragmenty przypuszczalnie są albo zbyt małe, aby je obserwować, albo wypchnięte z pasa planetoid.
2. Olympus Mons, Mars – 21,9 km
„Olimp” to ogromny wulkan tarczowy na Marsie o wysokości ponad 21 km, (21.287 metrów – zmierzoną przez Mars Orbiter Laser Altimeter) ponad średnią powierzchnię planety. Ponieważ góra jest niezwykle rozległa, ze złożonymi strukturami na jej brzegach, przypisanie jej konkretnej wysokości jest trudne. Różnica wysokości od podstawy klifów, które tworzą jego północno-zachodni brzeg do szczytu, wynosi prawie 22 km. Cała struktura wznosi się na 25–27 kilometrów nad otaczającą ją równinę i gdyby brać pod uwagę takie kryterium, jest zdecydowanie najwyższą górą Układu Słonecznego.
Olympus Mons jest najmłodszym z dużych wulkanów na Marsie, powstałych w okresie hesperyjskim. Według danych obserwacyjnych pochodzących z sondy Mars Global Surveyor do ostatniej erupcji doszło 100–200 milionów lat temu. Krążąca wokół Marsa sonda Mars Express pozwoliła ustalić przypuszczalny wiek zestalonej lawy na zboczach wulkanu na od 115 do zaledwie 2 mln lat. Charakterystyczna struktura znana jest astronomom od końca XIX wieku jako Nix Olympica (z łaciny „Śniegi Olimpu” – nazwę po raz pierwszy używa Giovanni Schiaparelli). Jego górzysta natura była podejrzewana na długo przed tym, jak sondy kosmiczne (jako pierwszy Mariner w 1971 roku) potwierdziły rzeczywisty charakter obiektu.
Olympus Mons mierzy 624 km średnicy u podstawy, wyraźnie zaznaczonej skarpami o wysokości dochodzącej do 6 km. Znajdujący się na wierzchołku krater ma długość 85 km, szerokość 60 km oraz głębokość 3 km. Jest często wymieniany jako największy wulkan w Układzie Słonecznym. Jednak według niektórych wskaźników inne wulkany są większe. Przykładem może być Pele – największy znany wulkan na Io, znacznie większy pod względem powierzchni (około 4 razy).
Spekuluje się, że wyżyna Tharsis, ogromna struktura wulkaniczna na Marsie, której częścią jest Olympus Mons, może być zinterpretowana jako jeden rozprzestrzeniający się wulkan. Jeśli zostanie to potwierdzone, Tharsis byłby zdecydowanie największym wulkanem w Układzie Słonecznym. Sam wulkan znajduje się tuż przy północno-zachodniej krawędzi wyżyny Tharsis, na zachodniej półkuli Marsa, około 18,65 °N, 226,2° E. Międzynarodowa Unia Astronomiczna nadała dwóm kraterom uderzeniowym na Olympus Mons tymczasowe nazwy. Są to krater Karzok o średnicy 15,6 km i krater Pangboche o średnicy 10,4 km. Kratery są znane z tego, że są dwoma z kilku podejrzanych obszarów źródłowych Shergottów, najliczniejszej klasy marsjańskich meteorytów.
3. South Boösaule Mons, Io – 18,2 km
Księżyc Jowisza – Io wyróżnia się tym, że jest najbardziej aktywnym wulkanicznie ciałem w naszym Układzie Słonecznym. Ale Io posiada również jedne z najwyższych „klasycznych” gór, jakie znamy, najwyższa z nich wznosi się na ponad 18 km nad otaczającym ją terenem. W przeciwieństwie do marsjańskich gigantów, natura Boösaule Montes (w tym najwyższego szczytu -South Boösaule Mons) nie jest wulkaniczna. Co więcej, wiele z najwyższych szczytów księżyca nie jest bezpośrednio związanych z aktywnością wulkaniczną. Nie tworzą też łańcuchów, zamiast tego wznoszą się jako izolowane struktury o średnicach powyżej 100 km.
South Boösaule Mons znajduje się na północny zachód od ogromnego powierzchniowo wulkanu Pele. Oficjalna nazwa pasma górskiego została nadana na cześć jaskini w Egipcie, w której Io urodziła Epafosa i zatwierdzona przez IAU w 1985 roku. South Boösaule ma względną wysokość 18,2 km i wymiary 145×159 km.
Ponieważ Io nie wydaje się posiadać aktywności tektonicznej, nie jest oczywiste, co mogłoby odpowiadać za powstanie tego rodzaju struktur. Nowe badania sugerują, że wulkanizm mógł mieć wpływ, ale bardzo pośredni. Wydaje się, że wulkanizm Io opróżnia z materii wnętrze księżyca wystarczająco szybko, aby wywołać intensywne naprężenia w skorupie.
4. Ascraeus Mons, Mars – 14,9 km
Ascraeus to potężny wulkan tarczowy znajdujący się w regionie Tharsis na Marsie. Jest to najbardziej wysuniętym na północ i najwyższym z trzech wulkanów tarczowych zwanych wspólnie Tharsis Montes.
Ascraeus Mons został odkryty przez sondę Mariner 9 w 1971 roku. Wulkan był pierwotnie nazywany Punktem Północnym, ponieważ był najbardziej wysuniętym na północ z czterech miejsc widocznych na powierzchni z powodu globalnej burzy pyłowej, która przetaczała się przez planetę w czasie przelotu sondy. Gdy pył się oczyścił, okazało się, że plamy są wyjątkowo wysokimi wulkanami.
Nazwa wulkanu pochodzi od pojaśnienia na powierzchni Marsa, dostrzeżonego przez dawnych obserwatorów i nazwanego Ascraeus Lacus na cześć Askry – miejsca urodzenia greckiego epika Hezjoda. W języku greckim słowo „ascraeus” jest poetyckim zamiennikiem określenia „wiejski”. Nazwa wulkanu oficjalnie została zatwierdzona w 1973 roku.
Wulkan znajduje się na zachodniej półkuli Marsa. Ascraeus Mons ma średnicę około 480 km i jest drugą najwyższą górą na Marsie, wznosząc się na wysokość około 15 km ponad otaczającą go wyżynę i około 18 km ponad określoną dla Marsa średnią wysokość terenu. Wulkan ma bardzo niski profil ze średnim nachyleniem zbocza wynoszącym 7°. Zbocza są najbardziej strome w środkowej części, spłaszczając się w kierunku podstawy i blisko szczytu, gdzie znajduje się szeroki płaskowyż szczytowy i kaldera wulkaniczna.
5. Grzbiet równikowy, Japet – 13 km
Księżyc Saturna, Japet, może pochwalić się potężnym grzbietem biegnący wzdłuż większej części równika. Formacja została odkryta dopiero przez sondę Cassini w 2004 roku. Pochodzenie grzbietu jest nieznane. Jasne fragmenty powierzchni po bokach grzbietu równikowego w pobliżu jaśniejszej półkuli Japeta były już widoczne na zdjęciach z sondy Voyager 2 wyglądających jak góry i zostały nazwane „Górami Voyagera”.
Równikowy grzbiet został odkryty, kiedy sonda Cassini sfotografowała Japeta 31 grudnia 2004 roku. Szczyty grzbietu wznoszą się ponad 13 km ponad otaczające równiny, co czyni je jednymi z najwyższych gór Układu Słonecznego. Grzbiet tworzy złożony system obejmujący izolowane szczyty, odcinki o długości ponad 200 km i odcinki z trzema niemal równoległymi grzbietami. W jasnych regionach nie ma jednolitego grzbietu, ale znajdziemy tam szereg izolowanych szczytów o wysokości dochodzącej do 10 km. Grzbiet jest gęsto pokryty kraterami, co wskazuje na jego znaczny wiek. Wyraźne wybrzuszenie równikowe nadaje księżycowi wygląd podobny do orzecha włoskiego.
Nie jest jasne, w jaki sposób uformował się grzbiet. Jedną z trudności jest wyjaśnienie, dlaczego prawie idealnie podąża za równikiem. Istnieją co najmniej trzy aktualne hipotezy, ale żadna z nich nie wyjaśnia, dlaczego grzbiet jest ograniczony do Cassini Regio.
Zespół naukowców związanych z misją Cassini argumentował, że grzbiet może być pozostałością spłaszczonego kształtu młodego, gorącego i tym samym „plastycznego” Japetusa, gdy obracał się on szybciej niż obecnie. Wysokość grzbietu sugeruje maksymalny okres pierwotnej rotacji na około 17 godzin. Grzbiet mógł być również lodowym materiałem, który wypływał spod powierzchni, a następnie zestalał się. Gdyby uformował się z dala od pozycji równika w tym czasie, hipoteza ta wymaga, aby oś obrotu została przesunięta do jej obecnego położenia przez sam grzbiet. Japet mógł mieć również układ pierścieni podczas swojego formowania się ze względu na dużą strefę Hilla wokół obiektu, a grzbiet równikowy mógł być wytworzony przez stopniową akrecję tego pierścienia.
6. Ionian Mons, Io – około 12,7 km
Sięgające ponad 12,5 kilometra wysokości i długości niemal 200 km pasmo górskie na powierzchni Io ma postać zakrzywionego podwójnego grzbietu z największym wypiętrzeniem w swojej wschodniej części. Znajduje się na północnej półkuli Io (współrzędne 9°02′24″N 236°14′24″W), na północ od charakterystycznego ogromnego pierścienia wulkanu Pele.
7. Elysium Mons, Mars – 12,6 km
Kolejny w zestawieniu marsjański wulkan, położony w wulkanicznej prowincji Elysium (drugi największy region wulkaniczny Czerwonej Planety), na wschodniej półkuli Marsa. Wznosi się na około 12,6 km powyżej podstawy i około 14,1 km powyżej punktu odniesienia na Marsie, co czyni go trzecią najwyższą górą marsjańską pod względem wybitności i czwartą najwyższą pod względem wysokości.
Jego średnica wynosi około 240 km, a kaldera szczytowa ma około 14 km. Jest otoczony przez mniejsze wulkany Hekates Tholus na północnym wschodzie i Albor Tholus na południowym wschodzie.
Wulkan powstał co najmniej 3,65 miliarda lat temu, na samym początku marsjańskiego okresu hesperyjskiego i był nadal aktywny 3,1 miliarda lat temu, na początku okresu amazońskiego. Znacznie świeższy teren, datowany około 1,6 miliarda lat temu, został odkryty wokół wulkanu, ale wydaje się, że nie jest związany z jego aktywnością wulkaniczną, a raczej z możliwą aktywnością wiatru.
Elysium Mons został odkryty w 1972 roku na zdjęciach wykonanych przez sondę Mariner 9. Decyzją Międzynarodowej Unii Astronomicznej w 1973 roku, nazwa tego obszaru pochodzi od pojaśnienia w miejscu wulkanu, dostrzeżonego na Marsie przez dawnych obserwatorów.
8. Arsia Mons, Mars – 11,7 km
Arsia to wygasły wulkan tarczowy w regionie Tharsis w pobliżu marsjańskiego równika. Jest częścią grupy wulkanów Tharsis Montes i jest najbardziej wysuniętym na południe z trzech wulkanów Tharsis. Jest to jedyny duży wulkan Tharsis na południe od równika.
Jego nazwa pochodzi od jasnego obszaru oznaczonego na mapie Marsa autorstwa Giovanniego Schiaparellego, który z kolei nazwał go po legendarnym rzymskim lesie Arsia Silva.
Arsia Mons to wulkan tarczowy o stosunkowo niskim zboczu i masywnej kalderze na szczycie. Wulkan ma średnicę 435 kilometrów, wysokość prawie 16 kilometrów powyżej otaczających go równin (11,7 km ponad marskańskim poziomem odniesienia), a szczyt wieńczy wspomniana kaldera o średnicy 110 km. Obok Olympus Mons jest to największy znany wulkan pod względem objętości. Podłoże kaldery uformowało się około 150 milionów lat temu.
Tarcza jest przecięta w przybliżeniu w osi północny wschód – południowy zachód przez charakterystyczne zapadlisko. Obszar szczeliny na południowym zachodzie został szczegółowo zobrazowany przez sondę Europejskiej Agencji Kosmicznej – Mars Express w 2004 roku. Północno – zachodnia część wulkanu różni się znacznie od południowej, jest bardziej „chropowata”, a jej cechy mogą stanowić dowód na działalność lodowcową.
Powtarzające się specyficzne zjawisko pogodowe ma miejsce każdego roku nad Arsia Mons tuż przed rozpoczęciem zimy na południowej pólkuli Marsa. Światło słoneczne ogrzewa powietrze na zboczach wulkanu. Na zawietrznym zboczu lód wodny topi się, tworząc chmurę, która może rozciągać się na zachód na ponad 1000 km. Jesienią 2018 roku zjawisko było wyjątkowo efektowne wywołując poruszenie wśród obserwatorów na Ziemi.
9. Nienazwany szczyt, Oberon – 11 km
Szczyt o wysokości około 11 km zaobserwowano na niektórych zdjęciach przesłanych przez sondę Voyager w pobliżu południowo-wschodniej krawędzi Oberona. Góra może być centralnym szczytem dużego krateru uderzeniowego o średnicy około 375 km. Na więcej szczegółów odnośnie tajemniczego szczytu musimy poczekać do kolejnej sondy, którą ludzkość zdecyduje się wysłać w tamte rejony Układu Słonecznego.
10. Euboea Montes, Io – 10,5 km
Euboea Montes to wzniesienie na Io – księżycu Jowisza. Jego współrzędne wynoszą 48,89°S / 338,77° W. Ma około 10,5 ± 1 km wysokości i został utworzony przez przechylenie się bloku skorupy księżyca, a następnie przekształcony przez bardzo duże osunięcie się materiału skalnego.
Struktura ma kształt piłki do rugby (175 km na 240 km) i znajduje się około 40 kilometrów na wschód od kaldery Creidne Patera. Wygięty grzbiet góry dzieli Euboea Montes na dwie części: stromą, południową flankę o nierównej powierzchni i gładszą, północną flankę opadającą pod kątem około 6° na północny zachód. U podstawy północnej flanki znajduje się gruby grzbiet z zaokrąglonymi brzegami.
Na bazie obserwacji wykonanych przez sondę Voyager 1, dokonano pomiarów wysokości z wykorzystaniem analogii do struktur znanych z powierzchni Ziemi, aby scharakteryzować Euboea Montes. Według nich góra jest jednym blokiem skorupy, ze względu na jej wielokątny, względnie nienaruszony kształt. Blok został podniesiony i przechylony o około 6°. Ten proces doprowadził do masowego osuwiska wzdłuż północnej ściany góry. Taki scenariusz jest bezpośrednio związany z ciągłym odnawianiem się skorupy Io. Starsze kawałki skorupy są „wpychane” do środka, gdy nad nimi pojawia się nowszy materiał. Z tego powodu każdy fragment powierzchni księżyca liczy sobie mniej niż 1000 lat. Euboea Montes może pochwalić się prawdopodobnie jednym z największych osuwisk w Układzie Słonecznym, o rozmiarze podobnym do tych utworzonych w Valles Marineris, wokół Olympus Mons na Marsie lub podwodnych osuwisk na Ziemi.
- Plescia, J. B. (2004). „Morphometric properties of Martian volcanoes”. Journal of Geophysical Research.
- https://lasp.colorado.edu/home/
- https://www.smithsonianmag.com/science-nature/
- https://intallaght.ie/impossible-peaks
