Plejady – 10 ciekawostek

Gromada gwiazd w gwiazdozbiorze Byka, która nigdy nie przestaje zadziwiać nawet najbardziej doświadczonych obserwatorów i fotografów nieba. Plejady to niezwykły obiekt, równie piękny gdy widziany gołym okiem, w niedrogiej lornetce, czy na zdjęciach z dużych profesjonalnych teleskopów. Od tysiącleci inspiruje różne kultury rozsiane po całym świecie. Urzekająca kolekcja masywnych, gorących, niebieskich gwiazd widocznych gołym okiem, tworzy jeden z najbardziej charakterystycznych widoków na nocnym niebie.

SKĄD NAZWA?

Nazwa gromady pochodzi od starogreckiego określenia Πλειάδες (Pleiades), którego genezę upatruje się w słowie „plein” („żeglować”), ze względu na znaczenie obiektu w wyznaczaniu sezonu żeglarskiego na Morzu Śródziemnym, gdzie tradycyjny sezon żeglugi rozpoczynał się wraz z ich heliakalnym wschodem (momentem gdy wschodziły nad ranem tuż przed Słońcem). Jednak w mitologii nazwa ta była używana dla Plejad, siedmiu boskich sióstr (nimf) i miała wywodzić się od imienia ich matki Pleione (opiekunki żeglarzy). W greckim micie, znakomity łowca Orion prześladował siostry z intencjami seksualnymi. Aby je ocalić, Zeus przemienił je najpierw w gołębie (peleiades), a później umieścił jako gwiazdy na niebie, gdzie miały pozostać, by pocieszać ojca (Atlasa), który za karę podtrzymywał sklepienie niebieskie. Obecnie uważa się, że nazwa gromady gwiazd prawie na pewno pojawiła się jako pierwsza, a Plejone została wymyślona, aby połączyć żeglarskie nazewnictwo z mitologią.

NAJBLIŻSZA I DOBRZE WIDOCZNA

Znajdujące się w odległości około 444 lat świetlnych, Plejady są jedną z najbliższych nam gromad otwartych, a bliższe w tej kategorii są jedynie „sąsiednie” Hiady i Gromada Warkocza Bereniki (Melotte 111). Jest to najbliższy Ziemi obiekt z katalogu Messiera i najlepiej widoczna gołym okiem gromada gwiazd na nocnym niebie. Plejady nie wymagają żadnego specjalnego sprzętu do obserwacji, a dostrzeganie i rozdzielanie poszczególnych gwiazd gromady jest popularnym testem jakości wzroku obserwatora. Jednakże, podczas gdy większość ludzi widzi sześć gwiazd po pierwszym spojrzeniu na Plejady, obserwacja gromady na bardzo ciemnym niebie i po przystosowaniu wzroku do ciemności, może pozwolić na wyodrębnienienie nawet do 14 gwiazd. Astronomowie szacują, że w gromadzie może znajdować się co najmniej 1000 gwiazd (niektóre szacunki mówią nawet o liczbie 3000). Około jedna czwarta z nich to brązowe karły, chociaż te „nieudane gwiazdy” stanowią tylko 1 lub 2% całkowitej masy Plejad.

Nazwa	Oznaczenie katalogowe	Jasność obserwowana	Typ
Alkione	Eta (25) Tauri	2,86	B7e III
Atlas	27 Tauri	3,62	B8 III
Elektra	17 Tauri	3,70	B6e III
Maia	20 Tauri	3,86	B7 III
Merope	23 Tauri	4,17	B6 IV
Taygeta	19 Tauri	4,29	B6 V
Plejone	BU (28) Tauri	5,09	B8e p
Cealeno	16 Tauri	5,44	B7 IV
Asterope	21 Tauri	5,76	B8 V
Sterope II	22 Tauri	6,43	A0 Vn

NAJSTARSZY MIT ŚWIATA?

Aborygeńskie kultury Australii, podobnie jak grecka mitologia, również opisują konstelację Oriona jako myśliwego ścigającego grupę młodych dziewcząt. Konstelacja jest ważną częścią kalendarzy rdzennych mieszkańców Australii i jest związana z misteriami oraz ceremoniami gdzie główną rolę odgrywają kobiety. W obu historiach jest siedem sióstr, sześć jest widocznych, a jedna ukrywa się lub zaginęła. W micie greckim jedna z sióstr zakochuje się w śmiertelniku, dzięki czemu udaje się jej ukryć na Ziemi, zanim Zeus przemieni ją w gwiazdę. W przypowieści Aborygenów siódma siostra nie ma tyle szczęścia – zostaje porwana albo zabita. Tylko w niektórych wersjach legendy udaje się jej ukryć, bo jest zbyt młoda, by myśliwi ruszyli za nią w pościg. Istnieją podobne odniesienia do zaginionej siostry w kulturach afrykańskich, azjatyckich, europejskich, indonezyjskich i rdzennych Amerykanów. To wspólne dziedzictwo od lat intryguje historyków i antropologów, którzy coraz głośniej sugerują, że mit o siedmiu siostrach pochodzi sprzed co najmniej 100 tysięcy lat, a więc z czasów przed wielką migracją ludzi, kiedy większość żyła jeszcze w Afryce.

GDZIE TA SIÓDMA?

Większość obserwatorów widzi gołym okiem w Plejadach sześć gwiazd o wielkości od około 3,0 do 4,5 magnitudo. Jednak z jakiegoś powodu wiele starożytnych kultur twierdziło, że widzi tutaj siedem gwiazd. Grecki poeta Aratus w III wieku p.n.e. napisał: „Ich liczba siedem, chociaż mity często mówią, a poeci udają, że jedna zaginęła”. Niektórzy astronomowie (w tym Robert Burnham Jr) spekulują, że Plejone, krótkookresowa gwiazda zmienna, mogła świecić jaśniej w czasach klasycznych. Nowsze wyjaśnienie, oparte na ruchach gwiazd mierzonych za pomocą europejskiego teleskopu kosmicznego Gaia, sugeruje, że Atlas i Pleione były dawno temu bardziej oddalone od siebie i łatwiejsze do rozdzielenia gołym okiem na dwie odrębne gwiazdy.

GROMADA ZNANA OD TYSIĄCLECI

Przedstawiciele kultury późnego paleolitu prawdopoodobnie umieścił Plejady na naskalnych malowidłach w jaskini w Lascaux (południowo-zachodnia Francja), jako serię malowanych kropek w pobliżu dużego byka, który może być uznawany za przedstawienie znanego nam gwiazdozbioru zodiakalnego. Gromada ta miała szczególne znaczenie ok 15300 p.n.e. W tym czasie miejsce Plejad na niebie pokrywało się z równonocą jesienną. Na ten właśnie okres datowane są malowidła.

Najwcześniejszą pisemną wzmianką o gromadzie jest prawdopodobnie chiński zapis datowany na 2300 rok p.n.e. Najwcześniejszym znanym i potwierdzonym przedstawieniem graficznym Plejad jest północnoniemiecki artefakt z epoki brązu, znany jako dysk z Nebry, datowany na około 1600 rok p.n.e. Babilońskie katalogi gwiazd nazywały Plejady MULMUL (𒀯𒀯), co oznacza „gwiazdy” (dosłownie „gwiazda gwiazda”) i znajdują się na czele listy gwiazd wzdłuż ekliptyki, odzwierciedlając tym samym fakt, że znajdowały się wówczas blisko punktu równonocy wiosennej (od czasu powstania malowideł w Lascaux minęło ok. 13.000 lat więc połowa okresu precesji). Niektórzy greccy astronomowie uważali je za odrębną konstelację i wspominają o nich Prace i dni Hezjoda oraz Iliada i Odyseja Homera. 

W BIBLII

Plejady ((jako כימה, „Kimah”) zostały wymienione w Biblii trzy razy, za każdym razem wraz z konstelacją Oriona. Wzmianki te znajdziemy w:

Amosa 5,8: On, który stworzył Plejady i Oriona, który zamienia ciemność w poranek, a dzień w ciemności nocne; 

Hioba 9,9: On stworzył Niedźwiedzicę i Oriona, Plejady i gwiazdy południa.

Hioba 38,31: Czy możesz zacieśnić związek Plejad albo rozluźnić więzy Oriona?

W oryginalnej wersji językowej, Amos wychwala Stwórcę jako „Tego, który stworzył Kimah i Kesil”, przetłumaczonych w Wulgacie jako Arktur i Orion. Jednak późniejsi badacze są zgodni, że „Kimah” z pewnością nie oznacza Arktura. Słowo, które pojawia się dwukrotnie w Księdze Hioba, jest traktowane w Septuagincie jako odpowiednik Plejad. Takie jest również znaczenie nadane mu w Talmudzie (TB Brachot 58b) i w całej literaturze syryjskiej. Jest to poparte dowodami etymologicznymi. Słowo kīmah oznacza „stos” lub „gromadzenie” i wydaje się być spokrewnione z asyryjskim słowem kimtu  („rodzina”). W tym kontekście „łańcuchy Kimah” (przetłumaczone w Biblii poznańskiej zacytowanej powyżej jako „związek Plejad”) nie bez powodu przedstawiają siłę wiążącą wiele gwiazd.

ASTRONOM TOLKIEN

„Gwiazdy w sieci” znane jako Remmirath w „Drużynie Pierścienia” autorstwa J.R.R. Tolkiena są prawdopodobnie odniesieniem do Plejad, biorąc pod uwagę ich wygląd i bliskość czerwonej gwiazdy zwanej Borgil (identyfikowanej z Aldebaranem) oraz konstelacji Menelvagora (odpowiednik Oriona). Podobnie jak w rzeczywistkości, Remmirath wschodzi na niebie przed Borgilem i Menelvagorem. Samo słowo Remmirath składa się z trzech elementów: rem („siatka”) + mir („klejnot”) + przyrostek liczby mnogiej -ath. W dosłownym tłumaczeniu jest to „grupa klejnotów w sieci” lub „grupa klejnotów złapanych w sieć”.

MGŁAWICA Z PRZYPADKU

Za pomocą amatorskich teleskopów można łatwo zobaczyć mgławice wokół gwiazd gromady, zwłaszcza gdy mówimy o zdjęciach z długim czasem naświetlania. W idealnych warunkach obserwacyjnych pewne ślady mgławicy wokół gromady można dostrzec nawet przez małe teleskopy lub przeciętne lornetki. Jest to mgławica refleksyjna, czyli pył odbijający niebieskie światło gorących, młodych gwiazd. Jeszcze do niedawna uważano, że są to pozostałości materiału, z którego narodziły się gwiazdy Plejad. Jednak obłok pyłu międzygwiezdnego otaczający gromadę nie jest z nią bezpośrednio związany. Okazało się, że gromada po prostu przechodzi przez szczególnie zapylony obszar ośrodka międzygwiazdowego. 

Najjaśniejszą z tych mgławic, wokół Merope, odkrył w 1859 roku Ernst Wilhelm Leberecht Tempel w Wenecji, za pomocą 4-calowego refraktora. Mgławica przy Alkione została odkryta w 1875 roku, a mgławice wokół Elektry, Celaeno i Taygety w 1880 roku. Ich pełną złożoność ujawniły pierwsze kamery astronomiczne braci Henry’ego w Paryżu i Isaaca Robertsa w Anglii w latach 1885-1888, a NGC 1432 (mgławica wokół gwiazdy Maia) to pierwszy obiekt w New General Catalogue, który został odkryty dzięki astrofotografii.

WIDOCZNE DLA KAŻDEGO

Z uwagi na położenie gromady i jej stosunkowo niewielką odległość od równika niebieskiego (około 24 stopnie kątowe), Plejady są widoczne prawie na całym świecie, z wyjątkiem południowego koła podbiegunowego. Nierównomierne rozmieszczenie lądów na kuli ziemskiej sprawia, że można je zobaczyć z każdego miejsca stale osiedlonego przez ludzi. Gromada staje się widoczna nad ranem już w połowie czerwca, o północy na początku sierpnia, a dla wieczornych obserwatorów w październiku i znika w kwietniu. Listopad to najlepszy czas obserwacji Plejad, które wschodzą wówczas wraz z zachodem Słońca i są widoczne przez całą noc. 

SUBARU

Plejady zainspirowały nazwę i sześciogwiazdkowe logo japońskiej firmy produkującej samochody – Subaru (japońska nazwa gromady).  U podstaw takiej biznesowej decyzji nie leżały jednak wyłącznie astronomiczne zainteresowania właścicieli. W rzeczywistości logo ilustruje historię firmy. W języku japońskim „subaru” oznacza również „zjednoczony”, a gwiazdy reprezentują pięć małych firm (Fuji Kogyo, Fuji Jidosha, Omiya Fuji Kogyo, Utsunomiya Sharyo oraz Tokyo Fuji Sangyo), które w 1953 roku dołączyły do Fuji Heavy Industries (reprezentowaną przez największą gwiazdę w logo), tworząc spółkę macierzystą Subaru.

Japońska nazwa gromady została również wybrana w 1991 roku (tuż po starcie budowy) dla Japan National Large Telescope (JNLT), który z 8,2-metrowym lustrem głównym jest flagowym teleskopem Narodowego Obserwatorium Astronomicznego Japonii. Teleskop Subaru znajduje się w Obserwatorium Mauna Kea na Hawajach. Instrument mógł się pochwalić największym monolitycznym lustrem głównym na świecie od jego uruchomienia w 1998 do 2005 roku.

SAMOTNA PRZYSZŁOŚĆ

Gromada powoli przesuwa się w kierunku gwiazdy lambda Tauri (czyli w kierunku południowo-wschodnim) względem Ziemi, z prędkością kątową wynoszącą nieco ponad pięć sekund na stulecie. Plejady zatem potrzebują około 60.000 lat, aby przesunąć się na naszym niebie o jeden stopień. Symulacje komputerowe wykazały, że gromada prawdopodobnie powstała w zwartej konfiguracji przypominającej gwiazdy rodzące się w Mgławicy Oriona. Astronomowie szacują, że gromada przetrwa jeszcze około 250 milionów lat, po czym ulegnie rozproszeniu w wyniku oddziaływań grawitacyjnych z jej galaktycznym sąsiedztwem. Gwiazdy zostaną kolejno wypchnięte z gromady aby samotnie krążyć po Drodze Mlecznej.

---

1. https://skyandtelescope.org/meet-the-pleiades-the-seven-sisters/
2. https://www.space.com/pleiades.html
3. https://wildhunt.org/the-pleiades-may-be-the-oldest-human-myth.html
4. https://theconversation.com/global-myths-about-seven-sisters-stars
5. https://starwalk.space/en/news/m45-pleiades-star-cluster
6. https://cosmicpursuits.com/3340/the-many-names-of-the-pleiades/

2 697 views