Wielki Kwadrat Pegaza
Znamy już Trójkąt Letni – jeden z najbardziej znanych i rozpoznawalnych wzorów ułożonych z gwiazd, ale w czasie jesiennych nocy, nad południowym horyzontem wznosi się inny charakterystyczny „geometryczny” asteryzm – Wielki Kwadrat Pegaza. Nazwa tego asteryzmu nie jest do końca precyzyjna, z dwóch powodów: podczas gdy trzy z jego gwiazd – Scheat, Markab i Algenib rzeczywiście znajdują się w gwiazdozbiorze skrzydlatego konia Pegaza, jego czwarta gwiazda – Alpheratz, należy do gwiazdozbioru Andromedy i jest najjaśniejszą gwiazdą tej konstelacji. Dodatkowo, żaden z boków tak naprawdę nie jest tej samej długości, ale z racji sporej wielkości asteryzmu, te różnice zacierają się na pierwszy rzut oka.
Już w sierpniowe wieczory możemy dostrzec czworokątny kształt, wschodzący tuż po zachodzie Słońca. Jeśli na początku jego widok nie będzie oczywisty, poszukaj go poniżej (i lekko na lewo) Trójkąta Letniego lub poniżej (i lekko na lewo) pobliskiej Kasjopei o charakterystycznym kształcie litery „W” (albo „M”). Paradoskalnie, znalezienie dużych wzorów gwiazd na niebie, takich jak Wielki Kwadrat Pegaza, może nie być łatwe. Trudno jest określić, jak duży lub mały jest wzór, którego szukasz. W miarę jak Kwadrat zyskuje na znaczeniu w jesienne wieczory, staje się przydatnym drogowskazem do znajdowania kolejnych konstelacji, w tym niektórych ciemniejszych członków Zodiaku: Barana, Ryb, Wodnika i Koziorożca czy kilku godnych uwagi obiektów głębokiego nieba, w tym słynnej Galaktyki Andromedy (M31), Galaktyki Trójkąta (M33) i Gromady Pegaza (M15). Podobnie jak Trójkąt Letni, Kwadrat Pegaza imponuje wielkością, ale sam Pegaz jest jeszcze większy. Z obszarem wynoszącym niecałe 1121 stopni kwadratowych, Pegaz zajmuje pod tym względem siódme miejsce wśród 88 konstelacji na niebie i oprócz wielkości, dominuje również jasnością swoich gwiazd z dosyć ubogim otoczeniu.
GWIAZDY
Wszystkie cztery gwiazdy tworzące Wielki Kwadrat Pegaza mają jasność zawierającą się między 2 a 3 magnitudo. Z tego powodu, dostrzegalne są bez większego trudu nawet na niezbyt ciemnym niebie. Najjaśniejsza gwiazda Pegaza, pomarańczowy nadolbrzym Enif (Epsilon Pegasi) nie jest częścią Wielkiego Kwadratu, ale wyznacza „pysk konia” (prawy dolny róg na grafice poniżej).
Alpheratz, Alfa Andromedae, najjaśniejsza z całej czwórki, o jasności 2,06 mag. Znajduje się 97 lat świetlnych od Słońca i wyznacza północno-wschodni róg asteryzmu. Niebiesko-biały Alpheratz jest w rzeczywistości układem podwójnym, złożonym z dwóch gwiazd krążących bardzo blisko siebie w okresie 96,7 dnia. Jaśniejszy składnik to najjaśniejsza znana gwiazda rtęciowo-manganowa. Zawiera nienormalnie wysoki poziom manganu, rtęci, galu i ksenonu. Gwiazda posiada klasyfikację widmową B8IVpMnHg. Składnik wtórny to gwiazda ciągu głównego typu widmowego A3V.
Gwiazda znajduje się na granicy gwiazdozbiorów Andromedy i gwiazdozbioru Pegaza, dlatego otrzymała podwójne oznaczenie w katalogu Bayera: Alfa Andromedae i Delta Pegasi. Tradycyjnie byłą ona nazywana Alpheratz i Sirrah; obie te nazwy wywodzą się od arabskiej nazwy صرة الفرس şirrat al-faras, „pępek konia”, co jest pozostałością po czasach, kiedy była włączana w skład konstelacji Pegaza. Międzynarodowa Unia Astronomiczna w 2016 roku formalnie zatwierdziła użycie nazwy Alpheratz dla określenia najjaśniejszej gwiazdy Andromedy.
Scheat, Beta Pegasi, to czerwony olbrzym o klasyfikacji gwiazdowej M2,5 II–IIIe. Gwiazda wyznacza północno-zachodni róg asteryzmu. Efektywna temperatura zewnętrznej otoczki gwiazdy wynosi około 3700 K, co nadaje gwieździe charakterystyczny pomarańczowo-czerwony odcień. Ma średnią jasność widomą 2,42 mag i leży w odległości około 196 lat świetlnych od Ziemi. Jest 95 razy większa od Słońca i 1500 razy jaśniejsza. Sheat jest klasyfikowany jako zmienna półregularna. Jej jasność zmienia się od 2,31 do 2,74 magnitudo w okresie 43,3 dnia. Jego tradycyjna nazwa wywodzi się od arabskiego ساعد sāʿid, „przedramię” (podognie jak Delta Aquarii – Skat). Arabscy astronomowie znali ją też pod nazwą منكب الفرس Mankib al Faras, „ramię konia”, co odnosi się do figury Pegaza.
Markab, Alfa Pegasi, jest podolbrzymem typu widmowego A0 IV. Znajduje się w południowo-zachodnim rogu Wielkiego Kwadratu. Gwiazda o jasności 2,48 mag znajduje się w odległości 133 lat świetlnych od Słońca. Markab wyewoluował poza ciąg główny i rozszerzył się do prawie pięciokrotności promienia Słońca. Jest to bardzo szybki rotator o przewidywanej prędkości obrotowej 125 km/s. Nazwa Markab oznacza po arabsku „siodło konia”. Może to być błędna transkrypcja słowa Mankib, wywodzącego się z arabskiego wyrażenia Mankib al-Faras, oznaczającego „łopatka konia”.
Algenib, Gamma Pegasi, wyznacza południowo-wschodni róg asteryzmu. Jasność pozorna gwiazdy wynosi 2,84 mag. Pomiary paralaksy z sondy Hipparcos sugerowały, że gwiazda znajduje się 390 lat świetlnych od Słońca, jednak nowsze pomiary sondy Gaia wskazują, że odległość jest ponad dwukrotnie większa (choć z dużą niepewnością). Gwiazda jest podolbrzymem z klasyfikacją gwiazdową B2 IV. Jest klasyfikowana jako zmienna typu Beta Cephei i wykazuje niewielkie gwałtowne zmiany jasności w wyniku pulsacji jej powierzchni. Jasność Algeniba waha się od 2,78 do 2,89 magnitudo, z okresem pulsacji wynoszącym 3,642 godziny. Gwiazda również wykazuje powolne pulsacje co 1,47 dnia. Algenib ma 8,9 mas Słońca i promień 4,8 razy większy od Słońca. Ma efektywną temperaturę ponad 21179 K i całkowitą jasność 5840 razy większą od Słońca. Szacowany wiek gwiazdy to 18,7 miliona lat. Obserwacje efektu Dopplera wskazują, że gwiazda bardzo wolno obraca się wokół osi, co jest nietypowe, ale prawdopodobnie w rzeczywistości jest artefaktem wynikającym z ustawienia osi obrotu wzdłuż kierunku obserwacji.
Chociaż Wielki Kwadrat może wyglądać na pusty, pojawiają się w nim słabe gwiazdy, a widziana liczba jest dobrym wskaźnikiem jakości nieba. Silnie skażone światłem niebo rzeczywiście nie pokaże żadnej, liczba 3-7 to niebo średnie, 8-11 dobre, a 12 lub więcej doskonałe. W wyjątkowych okolicznościach, gołym okiem wewnątrz Kwadratu można doliczyć się nawet powyżej 25 gwiazdek.
Jedną z najbardziej znanych (chociaż słabych) gwiazd w pobliżu asteryzmu jest 51 Pegasi (Helvetios). W 1995 roku astronomowie ogłosili w czasopiśmie Nature, że odkryli krążącą wokół niej planetę, która obecnie nazywana jest jako 51 Pegasi b (Dimidium). Po kilku miesiącach sceptycyzmu ze strony społeczności astronomicznej potwierdzono odkrycie pierwszej egzoplanety krążącej wokół gwiazdy podobnej do Słońca. Astronomowie, którzy znaleźli 51 Pegasi b – Michel Mayor z Uniwersytetu Genewskiego i Didier Queloz z Laboratorium Cavendish i Uniwersytetu Genewskiego, otrzymali za to odkrycie Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki w 2019 roku. Gwiazdę o jasności 5,49 mag można zobaczyć nieuzbrojonym okiem, jednak będzie to wyzwanie nawet w dobrych warunkach obserwacyjnych. Używając lornetki, spójrz mniej więcej w połowie drogi między Scheatem a Markabem na Wielkim Placu Pegaza. Poniższy wykres powstał dzięki uprzejmości profesora Jima Kalera. Pamiętaj, że nie będziesz mógł zobaczyć planet. Pegasus 51 znajduje się około 50 lat świetlnych od Ziemi.
GŁĘBOKIE NIEBO W POBLIŻU
W okolicy i wewnątrz Kwadratu Pegaza znajduje się wiele godnych uwagi obiektów głębokiego nieba – od łatwych do zauważenia po cele na poziomie eksperckim, co sprawia, że jest to świetna konstelacja do ponownego odwiedzenia, gdy poprawią się Twoje umiejętności obserwacyjne. Godne uwagi obiekty to gęsto upakowane gwiazdy gromady kulistej M15, świetnego pierwszego celu obserwacyjnego. „Podobna do Drogi Mlecznej” galaktyka NGC 7331 jest interesującym celem dla bardziej zaawansowanych miłośników nocnego nieba, a doświadczeni obserwatorzy mogą spróbować dostrzec znacznie ciemniejsze, oddziałujące ze sobą grawitacyjnie galaktyki Kwintetu Stephana. Fascynującym (ale niezwykle trudnym do zaobserwowania) obiektem jest soczewkowany grawitacyjnie kwazar znany jako Krzyż Einsteina.
Asteryzm i jego gwiazdy można wykorzystać do znalezienia kilku interesujących i znanych obiektów głębokiego nieba. Galaktyka Andromedy, oznaczona również jako Messier 31, znajduje się między Wielkim Placem a asteryzmem „W” Kasjopei. Kilka jasnych gwiazd w Andromedzie tworzy łańcuch, który zaczyna się od Alpheratza, a następnie prowadzi przez gwiazdy Mirach i Almach w kierunku Perseusza. Galaktyka Andromedy znajduje się około 8 stopni na północny zachód od Mirach, środkowej gwiazdy w łańcuchu.
Galaktykę Trójkąta (Messier 33) można również znaleźć za pomocą gwiazdy Mirach. Galaktyka znajduje się około 7 stopni na południowy zachód od gwiazdy, w kierunku przeciwnym do Galaktyki Andromedy. Galaktyka spiralna ma jasność pozorną 5,72 mag i znajduje się w odległości około 3 milionów lat świetlnych od Ziemi. Zajmuje powierzchnię 70,8’ na 41,7’. Mimo swojej jasności i rozmiarów, galaktyka jest rozmyta i ma niską jasność powierzchniową, co utrudnia obserwację w gorszych warunkach.
Wielką Gromadę Pegaza (Messier 15) można zobaczyć 3,5 stopnia na zachód i nieco ponad 2 stopnie na północ od gwiazdy Enif. M15 znajduje się wzdłuż linii prowadzącej od Enif do konstelacji Delfina, niezbyt jasnej ale stosunkowo łatwo rozpoznawalnej ze względu na charakterystyczny kształt latawca. M15 to jedna z najstarszych znanych gromad kulistych w Drodze Mlecznej, której wiek szacuje się na 12 miliardów lat. Zawiera ponad 100.000 gwiazd. Gromada o jasności 6,2 mag ma średnicę 175 lat świetlnych i zajmuje 18’ nieba. Jej janość stawia M15 na granicy widzialności gołym okiem przy bardzo dobrych warunkach. Już w małej lornetce można zobaczyć jej kulisty kształt. Już przy użyciu małego teleskopu można zaobserwować pojedyncze gwiazdy na jej brzegach.
NGC 7331, jasną galaktykę spiralna bez poprzeczki, oraz Kwintet Stephana, grupę pięciu galaktyk w Pegazie, również można zobaczyć w sąsiedztwie Wielkiego Kwadratu, ale wymagają one znacznie lepszego wyposażenia niż trzy obiekty Messiera. NGC 7331 leży nieco ponad 4 stopnie na północ i nieco na zachód od gwiazdy Matar (Eta Pegasi). Kwintet Stephana znajduje się zaledwie pół stopnia na południowy zachód od NGC 7331. NGC 7331 ma wysoką jasność powierzchniową i można ją zobaczyć w dużych lornetkach w dobrych warunkach. Jest to galaktyka spiralna o pozornej jasności 10,4 mag. NGC 7331 jest około 20 razy bardziej odległa od Galaktyki Andromedy i przez to wydaje się być znacznie mniejsza, z widocznymi rozmiarami 10,5′ na 3,7′, ale jest podobnie nachylona do naszej linii widzenia i przypomina bardziej znaną galaktykę w Andromedzie. NGC 7331 była często nazywana bliźniaczką Drogi Mlecznej, ponieważ uważano, że ma podobną wielkość i strukturę do naszej galaktyki. Późniejsze badania wykazały, że Droga Mleczna jest w rzeczywistości galaktyką spiralną z poprzeczką, a nie bez poprzeczki, jak wcześniej sądzono.
Kwintet Stephana to wizualna grupa pięciu galaktyk, z których cztery wchodzą w interakcje i ostatecznie połączą się, tworząc pojedynczą galaktykę eliptyczną. Cztery oddziałujące galaktyki – NGC 7317, NGC 7318A, NGC 7318B i NGC 7319 – tworzą Hickson Compact Group 92. Była to pierwsza odkryta zwarta grupa galaktyk. Galaktyka spiralna NGC 7320, która leży w tej samej linii widzenia, jest oddalona o 39 milionów lat świetlnych, podczas gdy zwarta grupa leży znacznie dalej, w przybliżeniu w odległości 300 milionów lat świetlnych.
439 views