Gwiazdozbiory Heweliusza

Polski astronom, Jan Heweliusz jest najbardziej znany jako obserwator Księżyca i kartograf, ale jego ostatnim ważnym dziełem był atlas gwiazd, uważany za jeden z „Wielkich Atlasów Złotego Wieku Kartografii Nieba”, który w przybliżeniu obejmuje okres od 1603 do 1801 roku. Firmamentum Sobiescianum, jak nazywa się jego atlas od imienia patrona, ukazał się w 1690 roku, trzy lata po śmierci Heweliusza. Na 56 składanych grawerowanych płytach możemy znaleźć każdą z 48 tradycyjnych konstelacji. Jednak Heweliusz w Firmamentum wprowadził również gwiazdozbiory własnego pomysłu, w tym 7, które w XX wieku zostały zatwierdzone przez Międzynarodową Unię Astronomiczną i są nadal w użyciu.

Firmamentum służyło jako dodatek do pełnego katalogu gwiazd, opartego na własnych obserwacjach Heweliusza. Katalog nazywa się Prodromus i prawie zawsze występuje razem z Firmamentum. Unikalną cechą dzieła Heweliusza było przedstawienie wzorów gwiazd jakby z zewnątrz. W rezultacie, figury konstelacji Heweliusza stały się popularnym modelem dla projektów globusów niebieskich. Pełny tytuł dzieła (podobnie jak nowy gwiazdozbiór Tarczy Sobieskiego) był hołdem złożonym polskiemu królowi Janowi III Sobieskiemu (również hojnemu mecenasowi astronoma) po obronie Europy przed Turkami w bitwie pod Wiedniem. Prodromus rozpoczyna się wygrawerowaną stroną tytułową, którą widzimy poniżej:

Na pierwszym planie widzimy samego Heweliusza, przedstawiającego swoje nowe konstelacje Uranii – muzie astronomii i szeregowi wielkich astronomów z przeszłości (widzimy tutaj między innymi Hipparcha, Tycho, Ptolemeusza i Kopernika). Rycina ta stanowi okładkę atlasu gwiazd Heweliusza „Firmamentum Sobiescianum”, datowanego na 1687 rok, ale opublikowanego dopiero trzy lata później. W prawej ręce Heweliusz dzierży tarczę, symbolizującą Tarczę Sobieskiego, w lewej trzyma astronomiczny Sekstans, który również został umieszczony przez Heweliusza wśród gwiazdozbiorów. Za nim „idą” inne konstelacje Heweliusza, przedstawiające zwierzęta (widoczne po lewej stronie), na czele z małą Jaszczurką, za którą widzimy Liska z Gęsią, dwa Psy Gończe, a nad nimi Małego Lwa i Rysia.

Nad nimi, przy lewej krawędzi widzimy trójgłowego węża reprezentującego Cerbera, potwora, który strzegł bram Hadesu. Cerberus został później odrzucony przez astronomów, ale siedem innych pokazanych tu konstelacji pozostaje do tej pory na niebie. Na tej ilustracji nie ma śladu dwóch kolejnych, odrzuconych później gwiazdozbiorów Heweliusza – Mons Maenalus i Triangulum Minus.

Ryś to jedna z najtrudniejszych do znalezienia na niebie konstelacji, mimo że jest największą powierzchniowo z tego grona. Heweliusz nadał mu tę nazwę ze względu na oczy rysia, które musiałby posiadać obserwujący, aby ją odnaleźć (kotowatym, w szczególności rysiom, folklor przypisywał nadzwyczajne widzenie nocą, w tym możliwość widzenia przez ściany). Jest w tym trochę przesady, ponieważ najjaśniejsza gwiazda – Alfa Lyncis (α Lyn) – ma 3,14 mag i jest tam 12 gwiazd o jasności poniżej 5 mag. Heweliusz nie był do końca zdecydowany, jak ma się nazywać nowy gwiazdozbiór. W Firmamentum figuruje jako Ryś, w dołączonym do niego katalogu gwiazdozbiór wymieniony jest jako Lynx sive Tigris (Ryś albo Tygrys), na samej mapie nieba zaś przedstawiona sylwetka to coś w rodzaju krzyżówki obu zwierząt.

Psy Gończe wyobrażają dwa psy gończe trzymane są na smyczy przez Wolarza, który jest gwiazdozbiorem znanym już starożytnym Babilończykom i Grekom. Heweliusz wydzielił jednak nowy gwiazdozbiór z gwiazd Wielkiej Niedźwiedzicy. Tradycja nadała psom imiona Chary i Asteriona, które dzisiaj oznaczają gwiazdy znajdujące się w tej konstelacji. Oba psy wydają się ścigać Wielką Niedźwiedzicę. Najjaśniejszą gwiazdą jest Alpha Canum Venaticorum, znana jako Cor Caroli – Serce Karola. Według najpopularnieszej wersji, nazwa ta została nadana przez Charlesa Scarborough, lekarza na dworze króla Karola II Stuarta – według legendy gwiazda świeciła wyjątkowo jasno 29 maja 1660, kiedy Karol II przybył do Londynu objąć rządy po okresie protektoratu Cromwellów. W niektórych atlasach Serce Karola wyobrażone jest jako ukoronowane serce znajdujące się na obroży Chary – psa południowego.

Sekstant, którego nazwa pochodzi od kształtu 1/6 wyciętego koła, był jednym z ulubionych narzędzi pracy Heweliusza. Ten przyrząd służył do mierzenia wysokości wszystkich widocznych ciał niebieskich nad horyzontem oraz odległości między nimi. Sekstant należący do Heweliusza był dużo większy od człowieka i pozwalał uczonemu na dokładne określanie położenia badanych przez siebie gwiazd. Kwadrant i Oktant też były uwiecznione na niebie, ale tylko Oktant i Sekstant wytrzymały próbę czasu. Blade gwiazdy były znane już w czasach starożytnych, ale nie miały powiązania z konkretną figurą czy odniesień mitologicznych. Gwiazdozbiór został wprowadzony przez Heweliusza pod pierwotną nazwą Sekstans Uranii. Utworzył on gwiazdozbiór Sekstantu z gwiazd o jasności obserwowanej nie większej od 4,5 mag. Od czasów Heweliusza konstelacja nie podlegała znaczącym zmianom poza skróceniem nazwy.

Mały Lew otoczony jest zwierzyńcem – Wielką Niedźwiedzicą, Rakiem, Rysiem i zodiakalnym Lwem. Heweliusz uznał, że mniejszy Lew będzie idealnym towarzyszem dla reszty bestii w tym rejonie mapy nieba (inną propozycją dla nazwy tej konstelacji był Jordan na cześć biblijnej rzeki). Mały Lew nie jest małym gwiazdozbiorem jedynie z nazwy. Wśród gwiazd tej niewielkiej konstelacji nie znajdziemy żadnej jasnej. Co ciekawe, w gwiazdozbiorze tym nie ma gwiazdy oznaczonej alfą, a najjaśniejszą jest 46 Leonis Minoris o jasności 3,79 mag, co było skutkiem pomyłki angielskiego astronoma Francisa Baily’ego.

Lisek w wyobrażeniu Jana Heweliusza trzyma w zaciśniętym pysku gęś, którą niesie w kierunku innego gwiazdozbioru wprowadzonego w Firmamentum Sobiescianum, czyli Cerbera. Astronom nie był do końca pewien czy to powinny być dwa gwiazdozbiory (Gęsi i Lisa) czy jeden, złożony z pary tych zwierząt. Późniejsi astronomowie częściej wybierali drugi wariant, który z czasem skrócił się do samego liska, a Cerber nie dość że nie dopadł gęsi, to jeszcze zniknął z późniejszych map nieba. Lisek jest wykrojony z Drogi Mlecznej w Łabędziu pomiędzy Strzałą a betą Łabędzia. W gwiazdozbiorze znajdują się dwa ciekawe obiekty astronomiczne. Pierwszym z nich jest charakterystyczna grupa gwiazd, układająca się w kształt wieszaka, a drugim mgławica Hantle.

Jaszczurka jest niepozornym gwiazdozbiorem położonym niedaleko Andromedy i Łabędzia, w północnej części Drogi Mlecznej. Pierwotnie Heweliusz chciał nazwać tą małą konstelacją Agamą (łac. Laudakia Stellio), co zostało zaznaczone w jego Atlasie. Nazwa zaproponowana przez Heweliusza miała poważnych rywali. Augustyn Royer, francuski architekt, opublikował w 1679 r. swoją mapę nieba, na której zaproponował dwa nowe gwiazdozbiory w hołdzie swojemu protektorowi, królowi Ludwikowi XIV. Pierwszym z nich była Lilia, symbol francuskich monarchów, drugim zaś Berło. To właśnie ta propozycja została zakwestionowana przez Heweliusza i ostatecznie Berło zastąpiła Jaszczurka. Johann Bode proponował umieścić w tej części nieba inną konstelację – Honores Frederici, upamiętniającą Fryderyka Wielkiego, króla Prus.

Tarcza (Sobieskiego) to gwiazdozbiór należący do najmniejszych na niebie (jest piąty od końca w klasyfikacji). Sobieski poznał Heweliusza i jego obserwatorium na długo przed swoją elekcją, piastując godność marszałka wielkiego koronnego. Nie dość że Sobieski osobiście oglądał instrumenty astronomiczne w domu Heweliusza, to jeszcze zamawiał u niego przyrządy, mające trafić na dwór królewski. Już jako król, Sobieski wspierał Heweliusza na różne sposoby. Dodatkowo, Heweliuszowi król udzielił specjalnych przywilejów – zwolnił go od podatków związanych z browarnictwem i pozwolił na sprzedaż swojego piwa poza granicami Gdańska. Przy całej tej hojności nie może dziwić hołd, jaki Heweliusz złożył zwycięzcy spod Wiednia. Gwiazdozbiór nazwany przez uczonego Tarczą Sobieskiego był stylizowany na tarczę, która znajdowała się w herbie Sobieskich (Janina). Upamiętniając zwycięstwo nad Turkami, na tarczy swoje miejsce znalazł krzyż, reprezentowany przez trzy gwiazdy. Pierwsza informacja o gwiazdozbiorze, z ryciną i opisem, pojawiła się w sierpniu 1684 roku w niemieckim czasopiśmie naukowym „Acta Eruditorum. W większości języków odniesienie do Sobieskiego wyszło już z użycia i gwiazdozbiór znany jest po prostu jako Tarcza.

Najjaśniejszą gwiazdą gwiazdozbioru Tarczy jest Alfa Scuti, gwiazda ponad dwudziestokrotnie większa od Słońca, chociaż ten fakt blednie przy innej gwieździe z tego gwiazdozbioru. UY Scuti, zaliczana w poczet czerwonych nadolbrzymów, jest jedną z największych znanych współczesnej nauce. Innym ciekawym obiektem znajdującym się w tym gwiazdozbiorze jest Gromada Dzika Kaczka – grupa prawie trzech tysięcy gwiazd, luźno połączonych grawitacją.

GWIAZDOZBIORY ODRZUCONE

Cerber (Cerberus) to gwiazdozbiór reprezentujący 3-głowego psa strzegącego królestwa Hadesa, który został schwytany przez Herkulesa. Mimo to, większość wyobrażeń (w tym rysciny Johanna Bode) na temat gwiazdozbioru Cerbera, przedstawiają go jako 3-głowego węża. Heweliusz nowym gwiazdozbiorem zastąpił 3 złote jabłka, które wcześniej umieszczano w ręce herosa. Obecnie ten obszar stanowi część gwiazdozbioru Herkulesa.

Góra Maenalusa (Mons Maenalus) to fikcyjna postać z mitologii greckiej, jeden z 50 synów Likaona założyciel miasta Maenalus w Arkadii, od jego imienia noszą nazwę tamtejsze góry, a także konstelacja Mons Maenalus leżąca niegdyś u stóp Wolarza. Wprowadzona na niebo przez Jana Heweliusza, jednak nie zyskała powszechnego uznania i szybko zniknęła z firmamentu. Najjaśniejszą gwiazdą była 31 Boötis – 4,86mag.

Mały Trójkąt (Triangulum Minus) to niewielki kształt z gwiazd, którego nazwa jest czasami błędnie zapisywana jako Triangulum Minor. Powstał on z trzech gwiazd 5 wielkości, które po raz pierwszy skatalogował sam Heweliusz. Leżał na południe od jedynego istniejącego obecnie trójkąta na niebie, którego Heweliusz przemianował na Triangulum Majus. Mimo, że nie był zbyt odkrywczy, gwiazdozbiór zyskał zaskakująco duże uznanie wśród astronomów, ale ostatecznie został skazany na zapomnienie, a jego gwiazdy zostały przeniesione do Trójkąta (obecnie 6, 10 i 12 Trianguli).

Mucha Północna (Musca Borealis)* to jedna z ciekawszych zapomnianych konstelacji, leżąca w północnej części obecnego Barana. Została wprowadzona w 1612 roku przez Holendra Petrusa Planciusa pod nazwą Apes (Pszczoła). Niemiecki astronom Jakub Bartsch zmienia później nazwę na Vespa, (Osa) na swojej mapie z 1624 roku. Jan Heweliusz przemianował gwiazdozbiór na Muchę, a Bode pokazał Muchę w swojej Uranografii, ale w granicach Barana. Konstelacja później stała się znana jako Mucha Północna, aby odróżnić ją od gwiazdozbioru Muchy, który istniał już wcześniej na południowym niebie. Ostatecznie, mucha z północy została zapomniana przez astronomów, w przeciwieństwie do południowej kuzynki.

*Według niektórych źródeł, gwiazdozbiór jest zaliczany do wprowadzonych przez Heweliusza i takie źródła podają łączną liczbę 11 konstelacji gdańskiego astronoma.

1. https://skytonight.org/Hevelius-1690
2. https://www.lindahall.org/scientist-of-the-day/johannes-hevelius
3. http://www.ianridpath.com/startales/hevelius.html