Strącone z Niebios – Historyczne Gwiazdozbiory
Zanim ujednolicono mapy nocnego nieba w 1928 roku, z biegiem czasu przybywało coraz więcej gwiazdozbiorów, głównie okolicznościowych i nie utrzymujących się zbyt długo. Często powodowały spory o podłożu politycznym. Los nowej konstelacji zwykle zależał od autorytetu pomysłodawcy, akceptacji głównych europejskich ośrodków naukowych oraz osobistych interesów i układów.
Najlepszym przykładem takiej walki o wpływy jest Globus Aerostaticus (Balon), będący w pierwotynm założeniu pochwałą francuskiego wynalazku, który pojawił się na mapach Johanna Bode w zamian za akceptację we Francji „Prasy Drukarskiej” (Officina Typographica), która zaś nawiązywała do wynalazku Jana Gutenberga.
Wymiana „gwiazdozbiór za gwiazdozbiór” pojawiła się również gdy Jerome Lalande obiecał zgodę na umieszczenie Chwał (Honorów) Fryderyka na paryskich mapach nieba, pod warunkiem, że Bode włączy do atlasu „Gwiazdozbiór Messiera” (Custos Messium). W momencie gdy niebo było najbardziej tłoczne i zawierało aż 124 gwiazdozbiory, postanowiono posprzątać ten bałagan i po 1928 roku mamy znaną nam obecnie listę 88 gwiazdozbiorów z precyzyjnie określonymi granicami. Przyjrzyjmy się jednak ciekawszym przykładom gwiazdozbiorów, które tego sprzątania nie przetrwały.
Antinous
Gwiazdozbiór umieszczony w pobliżu konstelacji Orła, obecnie jego część. Antinous to postać historyczna, grecki kochanek cesarza Hadriana. Zginął topiąc się w Nilu w wieku 15-20 lat. Cesarz ogłosił Antinousa herosem, wznosił ku jego pamięci ogromne świątynie, urządzał igrzyska na jego cześć, a także wprowadził na niebo gwiazdozbiór. Ptolemeusz w swym Almageście umieszcza w tym samym miejscu postać Ganimedesa (ale nie tworzy osobnej konstelacji) nawiązując do mitu o porwaniu młodzieńca przez Zeusa w postaci orła. Pomimo długiej historii, gwiazdozbiór nie znalazł się na liście przyjętej przez MUA w 1928 roku.
Pszczoła (Apis)
Niewielki gwiazdozbiór w pobliżu południowego bieguna niebieskiego. Po raz pierwszy pojawia się w atlasie Johana Bayera w 1603 roku. W 1752 francuski astronom Nicolas Louis de La Caille zmienia nazwę na „Musca Australis” – Mucha Południowa. Obecnie po prostu Mucha.
Okręt Argonautów (Argo Navis)
Najbardziej znany z nieistniejących obecnie gwiazdozbiorów. Był gwiazdozbiorem półkuli południowej, położonym w obszarze Drogi Mlecznej. Ze względu na duże rozmiary, w 1750 roku Nicolas Louis de Lacaille podzielił go, zachowując postać ogromnego żaglowca, na trzy mniejsze konstelacje – Kil, Rufę oraz Żagiel. Według mitologii greckiej, okręt Argo został zbudowany przez Argosa dla Jazona – przywódcę Argonautów, który wyruszył na poszukiwanie złotego runa. Pod protekcją Ateny, podróżnikom udało się zakończyć podróż pomyślnie, a ich statek został umieszczony między gwiazdami. Ponieważ podział dokonał się długo po przypisaniu przez Bayera, greckich liter do najjaśniejszych gwiazd, nie wprowadzono ich ponownego podziału, więc żadna z nich nie powtarza się w trzech konstelacjach (np. alfa i beta leżą w Kilu, w Rufie i Żaglu ich nie ma). W tym samym czasie Lacaille wprowadził gwiazdozbiór Kompasu (Pyxis), którego obszar również został wydzielony z Okrętu Argo ale żadna z gwiazd oznaczonych przez Bayera dla Argo nie znalazła się w nim, więc greckie oznaczenia dla tego gwiazdozbioru są osobne. Argo jest jedynym gwiazdozbiorem oznaczonym przez Ptolemeusza, który nie dotrwał w oryginalnej postaci do dnia dzisiejszego.
Mały Rak (Cancer Minor)
Gwiazdozbiór uformowany z gwiazd będących obecnie fragmentem Bliźniąt przez Petrusa Planciusa w 1612 lub 1613 roku. Gwiazdozbiór stanowiły gwiazdy HIP 36616 oraz 68, 74, 81 i 85, wszystkie piątej wielkości gwiazdowej. Przetrwał tylko dwa wieki i po osiemnastym stuleciu nie był widziany na żadnych mapach nieba.
Cerber (Cerberus)
Gwiazdozbiór wprowadzony przez Jana Heweliusza w Firmamentum Sobiescianum w 1687 roku, reprezentujący 3-głowego psa strzegącego królestwa Hadesa, który został schwytany przez Herkulesa. Mimo to, większość wyobrażeń (w tym rysciny Johanna Bode) na temat gwiazdozbioru Cerbera, przedstawia go jako 3-głowego węża. Heweliusz nowym gwiazdozbiorem zastąpił 3 złote jabłka, które wcześniej umieszczano w ręce herosa. Obecnie część gwiazdozbioru Herkulesa.
Żniwiarz (Custos Messium)
Wprowadzony przez Josepha Jerome’a le Francais de Lalande w 1775 roku między gwiazdozbiorami Żyrafy, Cefeusza, Kasjopei i istniejącego wówczas Renifera. Custos miał być hołdem dla rodaka Lalande’a – Charlesa Messiera (we Francji często nazywano gwiazdozbiór – Messierem). Messierowe „żniwa” przyniosły Mu 12 komet między 1794 a 1798 rokiem. Lalande wybrał miejsce, w którym akurat przebywała kometa C/1774 P1 Montaigne, pilnie obserwowana przez Messiera. Najjaśniejsza gwiazda była 4-tej wielkości gwiazdowej.
Kot (Felis)
Kolejny gwiazdozbiór Lalande’a, wprowadzony w 1799 roku chociaż po raz pierwszy pojawia się w 1801 roku w „Uranografii” Bodego. Położony między gwiazdozbiorami Hydry i Pompy. Gwiazdozbiór był swoistym żartem Lalande’a – wielkiego wielbiciela kotów. Sam astronom twierdził, że wieloletnie obserwacje go zmęczyły i należy Mu się odrobina radości na niebie. Pojawia się w kilku atlasach ale nigdy nie zaakceptowany jako oficjalny gwiazdozbiór.
Honory Fryderyka (Frederici Honores)
Zwany także Chwałą Fryderyka (Gloria Frederici). Wprowadzony przez Johanna Bode w 1787 roku dla upamiętnienia króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego, zmarłego rok wcześniej. Gwiazdozbiór znajdował się między Jaszczurką i Kasjopeją. Przedstawiał charakterystyczną dla króla koronę, miecz oraz pióro otoczone wieńcem laurowym symbolizujące waleczność i mądrość króla. Po likwidacji gwiazdozbioru, gwiazdy przywrócono do gwiazdozbiorów Andromedy i Kasjopei.
Kogut (Gallus)
Gwiazdozbiór wprowadzony w 1612 roku przez holenderskiego astronoma i teologa Petrusa Planciusa. Niemiecki astronom Jacob Bartsch, który miał w zwyczaju doszukiwać się biblijnych nawiązań do gwiazdozbiorów uznał, iż ten przedstawia koguta, który trzykrotnie zapiał po zaparciu się św. Piotra. Nie wiadomo czy taka była intencja Planciusa. Bartsch nawet nie wiedział, kto był autorem gwiazdozbioru.
Kogut znajdował się w obrębie Drogi Mlecznej, na południe od równika niebieskiego, jego gwiazdy obecnie są częścią Rufy. Mimo przychylności wielu astronomów, Kogut nie znalazł się w atlasie Johanna Bode, co przypieczętowało jego los.
Balon (Na Ogrzane Powietrze) (Globus Aerostaticus)
Po raz pierwszy pojawia się w „Uranografii” w 1801 roku ale został zasugerowany już wcześniej przez Lalande’a (w 1798 roku) dla uhonorowania wynalazku braci Montgolfier. LaLande argumentował swój pomysł wcześniejszym wprowadzeniem przez Nicolasa Louisa de Lacaille wielu urządzeń technicznych na niebo południowe. Twierdził, że największy wynalazek w dziejach Francji również zasługuje na swoje miejsce. W tym samym czasie Bode zaproponował gwiazdozbiór Maszyny Drukarskiej (Officina Typographica), ale żaden z nich nie przetrwał próby czasu. Balon znajdował się na południe od Koziorożca.
Jordan (Jordanus)
Reprezentował rzekę Jordan. Przedstawiony przez Planciusa w 1612 roku. Rzeka miała swoje „źródło” w miejscu obecnych Psów Gończych, biegła między Wielką Niedźwiedzicą a Lwem (dzisiejsze: Mały Lew i Ryś) i kończyła się w pobliżu gwiazdozbioru Żyrafy (również pomysłu Planciusa). Jordan nie znalazł się w atlasie Johana Bode i tym samym zakończył swój byt.
Log i Lina (Lochium Funis)
Po raz pierwszy pojawia się w 1801 roku w „Uranografii”. Przedstawia log i linę – przyrządy służące do pomiaru drogi przebytej przez statek i jego prędkość (gwiazdozbiór nieprzypadkowo znalazł się w okolicy podzielonego już Argo Navis). Bode przedstawiał wprowadzony gwiazdozbiór jak najbliżej Kompasu (nawet w ramach wspólnych granic), jako grupę przyrządów mierzące podstawowe wartości niezbędne w żegludze – prędkość oraz odległość. Gwiazdozbiór pojawia się tylko u Bodego i w przeciwieństwie do Kompasu wprowadzonego przez Lacaille’a, nie przyjął się na dłużej.
Elektrownia (Machina Electrica)
Zapomniany gwiazdozbiór znajdujący się na południe od Wieloryba. Wprowadzony przez Johana Bode w Uranografii w 1801 roku. Przedstawiał jeden z cudów ówczesnej techniki – generator prądu. Bode podążał za Nicolasem Louisem de Lacaille, który zapoczątkował seryjne wprowadzanie na niebo zdobyczy techniki.
W przeciwieństwie do sąsiadów wprowadzonych przez Lacaille’a (Piec i Rzeźbiarz), gwiazdozbiór Bode’go nie znalazł przychylności Międzynarodowej Unii Astronomicznej i ostatecznie został wykreślony z grona gwiazdozbiorów, mimo że znalazł się w kilku ówczesnych atlasach.
Góra Maenalusa (Mons Maenalus)
Maenalus to fikcyjna postać z mitologii greckiej, jeden z 50 synów Likaona założyciel miasta Maenalus w Arkadii, od jego imienia noszą nazwę tamtejsze góry, a także konstelacja Mons Maenalus leżąca niegdyś u stóp Wolarza. Wprowadzona na niebo przez Jana Heweliusza, jednak nie zyskała powszechnego uznania i szybko zniknęła z firmamentu. Najjaśniejszą gwiazdą była 31 Boötis – 4,86mag.
Mucha Północna (Musca Borealis)
Jedna z ciekawszych zapomnianych konstelacji, leżąca w północnej części obecnego Barana. Została wprowadzona w 1612 roku przez Holendra Petrusa Planciusa pod nazwą Apes (Pszczoła). Niemiecki astronom Jakub Bartsch zmienia później nazwę na Vespa, (Osa) na swojej mapie z 1624 roku. Jan Heweliusz przemianował gwiazdozbiór na Muchę w atlasie Firmamentum Sobiescianum z roku 1690. Bode pokazał Muchę w swojej Uranografii, ale w granicach Barana.
Konstelacja później stała się znana jako Mucha Północna, aby odróżnić go od gwiazdozbioru Muchy, który istniał już na południowym niebie. Ostatecznie, mucha z północy została zapomniana przez astronomów w przeciwieństwie do południowej kuzynki.
Te same gwiazdy zostały użyte przez Francuza Ignace-Gastona Pardies, który widział w nich heraldyczny francuski symbol fleur-de-lis (rysunek powyżej) ale i ta propozycja nie przetrwała zbyt długo.
Sowa (Noctua)
Sowa znalazła swoje miejsce w pobliżu ogona Hydry, na południowej półkuli niebieskiej. Została wprowadzona przez Alexandra Jamiesona w 1822 roku, Składała się z gwiazd 4 Librae i 54-57 Hydrae, których jasność mieści się w przedziale od 4 do 6 wielkości gwiazdowej
Francuski astronom Pierre Charles Le Monnier, wprowadził ptaka na ogonie Hydry jako konstelację Dronta Samotnego na cześć wymarłego ptaka-nielota. Konstelacja bywała również przedstawiana jako przedrzeźniacz.
Drukarnia / Prasa Drukarska (Officina Typographica)
Niemiecki astronom Johann Bode wprowadził tę konstelację w swojej Uranografii w 1801 na pamiątkę wynalazku Gutenberga około 350 lat wcześniej. Stanowiły go gwiazdy obecnej Rufy, leżące między Wielkim Psem i tylnymi nogami Jednorożca. Składał się z prasy, pudełka ruchomych czcionek, wałków i innych akcesoriów.
Według francuskiego astronoma Josepha Jérôme de Lalande, on i Bode uzgodnili w 1798 roku utworzenie dwóch nowych konstelacji upamiętniających dwa wielkie wynalazki Niemiec i Francji (po stronie francuskiej był Globus Aerostaticus). Obydwa, mimo że znalazły się na wielu popularnych mapach, nie zostały ostatecznie przyjęte, być może dlatego, że motywy ich wprowadzenia były zbyt jawnie nacjonalistyczne.
Kwadrat Ścienny (Quadrans Muralis)
Wprowadzony przez Jérôme’a Lalande w 1795 roku ale nieuznawany dziś gwiazdozbiór leżący między konstelacjami Wolarza i Wielkiej Niedźwiedzicy. Jego nazwa pochodzi od kwadrantu, instrumentu astronomicznego służącego do wyznaczania położenia gwiazd. Od nazwy gwiazdozbioru pochodzi nazwa roju meteorów – Kwadrantydy.
Dąb Karola (Robur Carolinum)
Konstelacja stworzona przez angielskiego astronoma Edmunda Halleya w 1679 roku nazwa odnosi się do dębu, w którym Karol II Stuart ukrywał się przed wojskami Olivera Cromwella po bitwie pod Worcester. Dąb Karola znajdował się między gwiazdozbiorami Krzyża Południa i Kila.
Renifer (Rangifer, Tarandus)
Bardzo słabo widoczna konstelacja w pobliżu północnego bieguna niebieskiego, wprowadzona w 1743 roku przez Francuza Pierre-Charles Le Monniera w swojej książce La Theorie des Comètes, pomiędzy Cefeuszem i Żyrafą. Miał upamiętniać geodezyjną wyprawę Pierre Louis Maupertuisa do Laponii (wówczas odkryto spłaszczenie Ziemi). Sami mieszkańcy północnej Skandynawii również widzieli renifera wśród gwiazd, ale ich był znacznie większy, zawierając Woźnicę, Perseusza,Kasjopeję i Cefeusza. Bode w swoim katalogu w 1801 roku przypisał Reniferowi 46 gwiazd od 5 do 7 magnitudo oraz jeden obiekt głębokiego nieba – NGC 1184. Większość z nich znajduje się obecnie w granicach Cefeusza.
Byk Poniatowskiego (Taurus Poniatovii)
Gwiazdozbiór nazwany na cześć króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego przez polskiego astronoma, rektora Akademii Wileńskiej Marcina Poczobutta-Odlanickiego w 1777 roku. Wyodrębniony w północno-wschodniej części gwiazdozbioru Wężownika. Zawierał również część gwiazd współczesnego Orła i Głowy Węża. Król Stanisław był znanym mecenasem sztuki i nauki, a byk (ciołek) był jego herbem rodowym. Kilka gwiazdek stanowiących głowę Byka, nie zostało wymienionych w Almageście ponieważ wykraczały poza przyjętą przez Ptolemeusza formę gwiazdozbioru Wężownika. Poczobutt widział w nich podobieństwo do gromady Hiad w zodiakalnym Byku.
Teleskop Herschela (Telescopium Herschelii)
Teleskop Herschela to konstelacja stworzona przez Maximiliana Hella w 1789 roku na cześć odkrycia przez Herschela planety Uran. Pierwotnie składał się z dwóch konstelacji, które leżały po obu stronach regionu, w którym obserwowano wówczas Urana: Tubus Hershelii Major leżący między Bliźniętami, Rysiem i Woźnicą) i Tubus Hershelii Minor (między Bykiem i Orionem), reprezentujące 20-stopowy i 7-stopowy teleskop Herschela. Bode ograniczył w Uranografii gwiazdozbiór do jednej (większej) części.
Konstelacja później pojawiła się w niektórych atlasach, ale została formalnie odrzucona, gdy IAU skodyfikowało obecną listę 88 gwiazdozbiorów.
River Tigris (Rzeka Tygrys)
Konstelacja reprezentująca rzekę Tygrys – jedną z dwóch największych w starożytnej Mezopotamii. Została wprowadzona w 1612 roku przez Holendra Petrusa Planciusa razem z rzeką Jordan (Joradnus). Niebiański Tygrys biegł od szyi Pegaza i płynął między Łabędziem i Orłem na terenie później zajętym przez Liska Jana Heweliusza. Kończył się w okolicy prawego ramienia Wężownika grupą gwiazd w kształcie litery „V” (te same, które tworzyły później głowę Byka Poniatowskiego)
Podobnie jak Jordan, Tygrys po raz pierwszy ukazał się drukiem w 1624 roku w atlasie Jacoba Bartscha. Obydwie rzeki nie zostały umieszczone na wpływowych mapach Jana Heweliusza i Johanna Bode, dlatego też nie zapisały się na stałe w zestawie gwiazdozbiorów.
Mały Trójkąt (Triangulum Minus)
Jego nazwa jest czasami błędnie zapisywana jako Triangulum Minor. Został wprowadzony w 1687 roku przez Jana Heweliusza. Powstał on z trzech gwiazd 5 wielkości, które po raz pierwszy skatalogował sam Heweliusz. Leżał na południe od jedynego istniejącego obecnie trójkąta na niebie, którego Heweliusz przemianował na Triangulum Majus. Mimo, że nie był zbyt odkrywczy, gwiazdozbiór zyskał zaskakująco duże uznanie wśród astronomów, ale ostatecznie został skazany na zapomnienie, a jego gwiazdy zostały przeniesione do Trójkąta (obecnie 6, 10 i 12 Trianguli).
899 views
