O co chodzi z „rodzinami gwiazdozbiorów”?

Rodziny gwiazdozbiorów to umowne grupy konstelacji o wspólnych cechach charakterystycznych, takich jak bliskość na sferze niebieskiej, wspólne pochodzenie historyczne lub wspólny motyw mitologiczny. W tradycji zachodniej większość konstelacji północnych wywodzi się z listy Ptolemeusza umieszczonej w dziele Almagest (który z kolei posiada korzenie sięgające astronomii Mezopotamii), a większość konstelacji nieba południowego została wprowadzona przez żeglarzy i astronomów doby wielkich odkryć, którzy podróżowali na dalekie południe od XVI do XVIII wieku. 

Donald H. Menzel, były dyrektor Harvard Observatory, zebrał kilka tradycyjnych grup w popularnej pracy A Field Guide to the Stars and Planets (wydanej w 1975 roku) i dostosował je w taki sposób, aby zestawienie obejmowało wszystkie współczesne konstelacje. W ten sposób 88 gwiazdozbiorów podzielił na 8 rodzin. Jedna z tych rodzin (zodiak) leży na ekliptyce i tym samym połowę znajdziemy na niebie północnym i połowę na niebie połudnoweym; jedna (Herkulesa) zajmuje duże obszary zarówno na północy jak i na południu przedzielone ekliptyką; dwa znajdują się głównie na jednej półkuli (Niebiańskie Wody na południu i Perseusza na północy); a cztery znajdują się (prawie) całkowicie na jednej półkuli (La Caille’a, Bayera i Oriona na południu i Wielkiej Niedźwiedzicy na północy).

Rodzina Wielkiej Niedźwiedzicy
Rodzina Wielkiej Niedźwiedzicy obejmuje 10 gwiazdozbiorów nieba północnego w pobliżu Wielkiej Niedźwiedzicy: samą Wielką Niedźwiedzicę, Małą Niedźwiedzicę, Smoka, Psy Gończe, Wolarza, Warkocz Bereniki, Koronę Północną, Żyrafę, Rysia i Małego Lwa. Sama konstelacja Wielkiej Niedźwiedzicy zawiera słynny asteryzm Wielkiego Wozu. Gwiazdozbiory Wielkiej Niedźwiedzicy, Wolarza i Psów Gończych często łączone są jako bohaterowie jednej historii.

Zodiak
Zodiak to grupa 12 konstelacji: Lwa, Panny, Wagi, Skorpiona, Strzelca, Koziorożca, Wodnika, Ryb, Barana, Byka, Bliźniąt i Raka. Większość tych konstelacji można znaleźć w tradycjach na całym świecie, ponieważ obszar obejmujący ekliptykę czyli pozorną ścieżkę Słońca w ciągu roku, siłą rzeczy był istotny dla starożytnych kultur. Ekliptyka przechodzi również przez gwiazdozbiór Wężownika, który nie ma skojarzonego ze sobą znaku zodiaku.

Rodzina Perseusza
Rodzina Perseusza obejmuje kilka konstelacji związanych z mitem, którego centralną postacią jest Perseusz: Kasjopeę, Cefeusza, Andromedę, samego Perseusza, Pegaza i Wieloryba (reprezentującego potwora wysłanego w celu pożarcia Andromedy). Menzel do tej grupy wrzucił także kilka sąsiednich konstelacji: Woźnicę, Jaszczurkę i Trójkąt Północny. Z wyjątkiem Wieloryba, wszystkie te konstelacje leżą na północ od ekliptyki. Grupa sięga od rejonów bliskich północnego bieguna niebieskiego do deklinacji -30°.

Rodzina Herkulesa
Rodzina Herkulesa to grupa konstelacji połączonych głównie przez sąsiedztwo na sferze niebieskiej ale część z nich posiada genezę sięgającą do historii mitologicznego herosa. Jest to największa grupa Menzela i rozciąga się od deklinacji +60° aż do -70°, głównie na półkuli zachodniej. Obejmuje Herkulesa, Strzałę, Orła, Lutnię, Łabędzia, Liska, Hydrę, Sekstant, Puchar, Kruka, Wężownika, Węża, Tarczę, Centaura, Wilka, Koronę Południową, Ołtarz, Trójkąt Południowy i Kruka.

Rodzina Oriona
Rodzina Oriona, po przeciwnej stronie nieba względem Rodziny Herkulesa, obejmuje Oriona, Wielkiego Psa, Małego Psa, Zająca i Jednorożca. Ta grupa konstelacji wywodzi się z greckiego mitu, przedstawiającego myśliwego (Orion) i jego dwa psy (Wielki Pies i Mały Pies) ścigających zająca. Menzel dodał Jednorożca z racji położenia na niebie.

Niebiańskie Wody
Grupa czerpie z mezopotamskiej tradycji łączącej obszar między Strzelcem i Orionem z bogiem Ea i Wodami Otchłani. Wodnik wywodzący się z również z wodnych konstelacji Mezopotamii, byłby naturalnym członkiem rodziny, gdyby nie został już przypisany do Zodiaku. Zamiast tego Menzel rozszerzył ten obszar i tym samym obejmuje również kilka innych konstelacji, najczęściej związanych z wodą w jakiejś postaci i tak powstała duża grupa obejmująca Delfina, Źrebię, Erydana, Rybę Południową, Kila, Rufę, Żagiel, Kompas i Gołębia. Kil, Rufa i Żagiel przed podziałem tworzyły starożytną kontelację Argo Navis, która w greckiej tradycji reprezentowała statek Jazona.

Rodzina Bayera
Rodzina Bayera gromadzi południowe konstelacje, które po raz pierwszy wprowadził Petrus Plancius na kilku globusach pod koniec XVI wieku, na podstawie obserwacji astronomicznych dokonanych przez holenderskich odkrywców Pietera Keysera i Fredericka de Houtmana. Konstelacje zostały nazwane głównie na cześć egzotycznych zwierząt opisanych w dziennikach podróży z tego okresu i zostały skopiowane w znanym atlasie Uranometria Johanna Bayera w 1603 roku. Grupa obejmuje Węża Wodnego, Złotą Rybę, Rybę Latającą, Ptaka Rajskiego, Pawia, Żurawia, Feniksa, Tukana, Indianina, Kameleona i Muchę. Bayer początkowo określił Muchę jako „Apis” (Pszczoła), ale z czasem została przemianowana na obecną wersję. Dwunasta południowa konstelacja Bayera – Trójkąt Południowy, została umieszczona przez Menzela w rodzinie Herkulesa. Rodzina Bayera zajmuje obszar wokół południowego bieguna niebieskiego i tym samym gwiazdozbiory z tej grupy nie były widoczne dla starożytnych Greków i Rzymian.

Rodzina La Caille’a
Rodzina zawiera 12 z 13 konstelacji wprowadzonych przez Nicolasa-Louisa de Lacaille w 1756 roku, reprezentujących instrumenty naukowe oraz gwiazdozbiór Góry Stołowej upamiętniający wzniesienie w Afryce Południowej, gdzie astronom umieścił swój teleskop. W skład grupy wchodzą Węgielnica, Cyrkiel, Teleskop, Mikroskop, Rzeźbiarz, Piec, Rylec, Zegar, Oktant, Góra Stołowa, Sieć, Malarz i Pompa. Te niezbyt jasne konstelacje są rozproszone na dalekim południowym niebie, a ich gwiazdy w większości nie były widoczne dla starożytnych Greków i Rzymian. Menzel przypisał Kompas, będący jednym z „instrumentów” Lacaille’a, do grupy Niebiańskich Wód.

https://archive.org/details/AFieldguideToTheStarsAndPlanets-DonaldMenzel/page/n3/mode/2up