Ekliptyka, a ruch planet i Księżyca

Jedną z najważniejszych wyimaginowanych linii współrzędnych, których astronomowie i nawigatorzy używają do sprawnego poruszania się po niebie, jest ekliptyka – pozorna ścieżka, którą Słońce wydaje się podążać po niebie w wyniku obrotu Ziemi wokół niego. Technicznie rzecz biorąc, ekliptyka stanowi przedłużenie lub projekcję płaszczyzny orbity Ziemi w kierunku nieba.

Ponieważ rok składa się średnio z 365,25 dni, a kąt pełny ma 360°, Słońce zdaje się przesuwać o około 1° dziennie wzdłuż linii ekliptyki. Ruch ten odbywa się z zachodu na wschód, przeciwstawnie do dobowego ruchu sfery niebieskiej ze wschodu na zachód. Księżyc i planety Układu Słonecznego poruszają się po orbitach, których płaszczyzny nie różnią się znacznie od płaszczyzny orbity Ziemi. Ciała te, gdy są widoczne na naszym niebie, zawsze pozostają stosunkowo blisko linii ekliptyki. Orbita Urana odchylona jest najmniej (o mniej niż jeden stopień), a po przeciwnej stronie zestawienia odnajdziemy Merkurego z największym nachyleniem, około 7°. Innymi słowy, Układ Słoneczny można w skrócie określić jako mniej więcej płaski, ale gdy przyjrzymy się nieco dokładniej, okaże się, że niektóre planety znajdziemy na niebie oddalone o kilka stopni od ekliptyki, w gwiazdozbiorach, które w ogóle nie kojarzą nam się z obiektami Układu Słonecznego, a dla wielu astrologów posługujących się „zawodowo” położeniem planet, będą kompletnie nieznane.

Słowo „ekliptyka” pochodzi z języka greckiego (έκλειψις) i oznacza „zaćmienie” (stąd angielskie „eclipse”). Starożytni astronomowie nazwali ją w ten sposób, ponieważ jest to miejsce, w którym dochodzi do zaćmień. Zaćmienie Słońca lub Księżyca mają miejsce tylko wtedy, gdy Księżyc znajduje się na ekliptyce, w dwóch punktach orbity księżycowej zwanych węzłami. Orbita Księżyca jest nachylona pod kątem około 5° od ekliptyki i mniej więcej dwa razy w miesiącu Księżyc przecina ekliptykę w węźle wstępującym lub zstępującym.

Klasyczna dwunastka / trzynastka

Dwanaście gwiazdozbiorów, przez które przechodzi linia ekliptyki, tworzy tradycyjny Zodiak. Nazwa pochodzi z języka greckiego i oznacza „krąg zwierzątek” (ζῳδιακός κύκλος, κύκλος „krąg” i ζῴδιον zdr. od ζῷον „zwierzę”). Wynika to z faktu, że wiele z tych konstelacji nosi nazwy zwierząt (Ryby, Baran, Byk, Rak, Lew, Skorpion). W astrologii kąt pełny (360°) podzielony jest na 12 równych części, stąd wyróżnia się 12 astrologicznych znaków zodiaku (w przeciwieństwie do gwiazdozbiorów przecinających ekliptykę, których jest 13 i mają one różne rozmiary. Ekliptyka przechodzi przez pomijany gwiazdozbiór Wężownika, a Słońce spędza w nim więcej czasu (18 dni) niż w pobliskim Skorpionie (7 dni).  Gdybyśmy mogli zobaczyć gwiazdy w ciągu dnia, zauważylibyśmy, że Słońce powoli wędruje z jednego gwiazdozbioru zodiaku do następnego, robiąc jedno pełne koło wokół nieba w ciągu jednego roku. 

Tutaj pojawia się pytanie o definicję samego zodiaku. W zdecydowanej większości podstawowych tekstów astronomicznych, podana definicja to albo 8° albo 9° po obu stronach ekliptyki. Zodiak danego obiektu to pas nieba zawierający drogę tego konkretnego ciała; np. „zodiak Księżyca” to pas około 5° powyżej i poniżej ekliptyki. Wenus jest jedyną planetą, która sięga z naszej perspektywy dalej niż 8° od ekliptyki. 

Łącznie 25 gwiazdozbiorów

Orbita Wenus zahaczająca o gwiazdozbiory Hydry, Sekstansu, Pucharu i Kruka.

Niektóre „parazodiakalne” konstelacje są „odwiedzane” przez planety, co prowadzi do znacznego rozszerzenia naszej listy. Starożytny babiloński katalog MUL.APIN wymienia w tym gronie Oriona i Woźnicę. Współcześni astronomowie zauważyli, że planety przechodzą również przez gwiazdozbiory Wieloryba, Pegaza, Pucharu, Sekstansu, Kruka, Hydry i Tarczy, a Wenus bardzo rzadko przez Orła i Węża (grafiki poniżej) oraz Małego Psa. Daje nam to łącznie 25 konstelacji, a Wenus jest jedyną planetą, którą można zobaczyć na tle ich wszystkich. Szczególnym przypadkiem jest gwiazdozbiór Wieloryba, którego jeden z narożników leży mniej niż 0,25° od ekliptyki. W ten sposób Księżyc i wszystkie planety pojawiają się regularnie na jego tle, a nawet południowy fragment Słońca znajduje się w tym gwiazdozbiorze jednego dnia każdego roku (zwykle 28 marca). 

Jeśli uwzględnić orbitę Plutona, która jest nachylona pod kątem 17° do płaszczyzny ekliptyki, to zodiak obejmowałby również gwiazdozbiory Wolarza, Warkocza Bereniki, Erydana i Małego Lwa, licząc łącznie 29 konstelacji.