Niebo na początek – WIOSNA

Wiosna to pora roku, która przynosi wiele zmian. Ku uciesze wielu, pogoda staje się coraz cieplejsza, dni stają się dłuższe, kwiaty zaczynają kwitnąć, a zwierzęta budzą się z hibernacji.  Dla obserwatorów gwiazd nowy „sezon” przynosi również zmiany na nocnym niebie. Gdy popularne konstelacje zimowe, takie jak Woźnica, Byk, Orion, Wielki Pies i Bliźnięta, przesuwają się na zachód, by pożegnać nas aż do następnej zimy, wiosenne konstelacje zajmują swoje miejsce w południowej części nocnego nieba.

Jeśli dopiero zaczynasz korzystać z nowego teleskopu lub lornetki, mam nadzieję, że ten krótki przewodnik pomoże Ci zapoznać się z niektórymi z tych popularnych wiosennych gwiazdozbiorów. Zapoznamy się również z najciekawszymi obiektami wiosennego głębokiego nieba. Wiosna jest znana jako „sezon galaktyk”, ponieważ galaktyk w tym obszarze nieba jest mnóstwo. Jednak, poza nielicznymi wyjątkami, galaktyki są zwykle słabszymi obiektami, mogą być zatem nieco kłopotliwe dla początkującego miłośnika astronomii, a ich obserwacja z miejsc bez dostępu do ciemnego nieba może być wręcz niemożliwa. 

Najbardziej zauważalne gwiazdozbiory na nocnym niebie od końca marca do końca czerwca na półkuli północnej są tradycyjnie znane jako konstelacje wiosenne. Chociaż obserwatorzy z naszych szerokości geograficznych mogą dostrzec na niebie część gwiazdozbiorów przez cały rok, możemy wyróżnić sześć głównych konstelacji, które generalnie identyfikuje się z wiosną. Są to Wielka Niedźwiedzica, Wolarz, Lew, Rak, Panna i Wąż Wodny (Hydra). Trzy z nich to największe konstelacje obserwowane w ogóle na niebie. Hydra, Panna i Wielka Niedźwiedzica imponują swoją wielkością, a każda z nich zajmuje ponad 1200 stopni kwadratowych. Z kształtem przypominającym skręconego węża, Hydra jest również jedną z najdłuższych konstelacji, mierząc ponad 100 stopni od jej południowego krańca, który graniczy z Wagą i Centaurem, do najbardziej wysuniętego na północ punktu na granicy z Rakiem.

Niedźwiedzica i jej strażnik

Niezależnie od pory roku, w każdym omówieniu „nieba na początek” pojawia się Wielka Niedźwiedzica – okołobiegunowy gwiazdozbiór (widoczny u nas przez cały rok), który jest jedną z najbardziej znanych i rozpoznawalnych konstelacji na niebie. Jednak to właśnie w okresie wiosennym, charakterystyczny kształt Wielkiego Wozu znajdziemy najwyżej na niebie, dosłownie nad naszymi głowami. Bogactwo gwiazd i obiektów głębokiego nieba w granicach tego gwiazdozbioru jest tak duże, że w tym przypadku nie pozostaje nic innego, niż odesłanie każdego zainteresowanego do obszernego, dedykowanego artykułu.  

Kierując się „dyszlem” Wielkiego Wozu łatwo znajdziemy czwartą najjaśniejszą gwiazdę na nocnym niebie (i najjaśniejszą na niebie północnym) – pomarańczowego Arktura, dominującego na wiosennym niebie. Gwiazdozbiór Wolarza, do którego właśnie dotarliśmy przypomina „latawiec” w kształcie rombu. Wolarz tradycyjnie jest przedstawiany jako pasterz trzymający na smyczy dwa psy myśliwskie (gwiazdozbiór Psów Gończych), a drugą ręką maczugę (ewentualnie sierp i dzidę). Przedstawiany bywa również jako „strażnik niedźwiedzia (Ἀρκτοφύλαξ / Arktofilaks). Od tego określenia pochodzi nazwa najjaśniejszej gwiazdy konstelacji. Wolarz zawiera kilka gwiazd wielokrotnych, które są popularne wśród astronomów-amatorów. Warto tu wspomnieć gwiazdę Izar, czyli Epsilon Boötis. Jest to zwarty układ potrójny gwiazd słynący z kontrastujących kolorów. Alkalurops, czyli Mu Boötis, to kolejna stosunkowo jasna gwiazda potrójna, a Xi Boötis to układ poczwórny. Wolarz to gwiazdozbiór, który będzie widoczny również przez całe lato, ale sam Arktur to gwiazda, która pełni istotną rolę w sprawnym poruszaniu się po wiosennym niebie. 

Trójkąt Wiosenny

Nad południowym wiosennym horyzontem widoczne są trzy gwiazdy na tyle jasne, że bez większych problemów będą dostrzegalne nawet z zaświetlonych rejonów miejskich. Jeżeli je połączymy w swojej wyobraźni otrzymamy asteryzm trójkąta wiosennego. Pierwszą z nich to wspomniany wyżej Arktur. Pod nim widoczna jest niebieskawa Spica – najjaśniejsza gwiazda gwiazdozbioru Panny. Na zachód od Panny i pod Wielkim Wozem leży Lew z biało-błękitnym Regulusem dopełaniającym kształt trójkąta. W niektórych wersjach, Regulus jest zastępowany przez Denebolę, która jest nieco ciemniejsza, ale trójkąt dzięki temu jest bardziej zbliżony do równobocznego. Arktur, Spica i Regulus zajmują kolejno czwartą, szesnastą i dwudziestą pierwszą pozycję na liście najjaśniejszych gwiazd nocnego nieba. To stosunkowo łatwy i skuteczny układ odniesienia dla zapoznających się z wiosennym niebem.

Gdzie raki zimują

W połowie drogi między Regulusem a Polluksem w Bliźniętach (które znajdziemy jeszcze nad zachodnim horyzontem), znajduje się gwiazdozbiór Raka. W mitologii greckiej Rak reprezentuje zwierzę, które zaatakowało Herkulesa w czasie jego pojedynku z wodnym wężem (Hydrą). Rak to niepozorna konstelacja zodiakalna, a jego niezbyt jasne gwiazdy mogą przypominać odwrócone „Y”. Rak jednak zawiera dwie stosunkowo łatwe do obserwacji gromady otwarte, które znalazły swe miejsce w katalogu Messiera –  Gromadę Żłóbek (M44) i M67 (NGC 2682). Złóbek znajdujący się zaledwie około 570 lat świetlnych od nas, jest jedną z najbliższych i najjaśniejszych gromad otwartych ziemskiego nieba, dzięki czemu jest widoczna nawet gołym okiem pod ciemnym niebem. Gromada zawiera co najmniej 1000 gwiazd, z których około 30% to gwiazdy podobne do Słońca, a pozostała część to głównie czerwone karły. Pozostająca „w cieniu” bardziej znanej sąsiadki, M67 jest jedną z najstarszych znanych gromad otwartych i zdecydowanie najstarszym obiektem tego typu włączonym do katalogu Messiera. Wiek M67 został oszacowany na od 3,2 do 4 miliardów lat. Dzięki jasności 6,1 magnitudo, gromada jest bardzo atrakcyjnym obiektem dla posiadaczy każdego sprzętu optycznego, począwszy od lornetek i małych teleskopów.

Król Lew

Lew, to jedna z najbardziej znanych konstelacji zodiaku. Gwiazdozbiór jest zwykle kojarzony z okrutnym i niepowstrzymanym Lwem Nemejskim z mitologii greckiej. Lew to jedna z konstelacji, która faktycznie może przypominać swoje mitologiczne odniesienie. Głowę lwa reprezentuje sierp lub odwrócony znak zapytania z gwiazd. Znany nam już Regulus wyznacza podstawę sierpa lub przednie łapy lwa. Denebola, która oznacza ogon lwa, jest trzecią najjaśniejszą gwiazdą Lwa (2,14 mag) i znajduje się po przeciwnej stronie konstelacji, w kierunku gwiazdozbioru Panny. Pomiędzy tymi dwiema jasnymi gwiazdami widać kilka jasnych galaktyk, w tym Triplet Lwa – składający się z dwóch galaktyk Messiera (M65 i M66) oraz Galaktyki „Hamburger” (NGC 3628) i druga grupa galaktyk (bliżej Regulusa), złożona głównie z Messiera 95, Messiera 96 oraz galaktyki eliptycznej Messier 105. Należy zauważyć, że wszystkie wymienione obiekty to galaktyki, które są generalnie trudne do obserwacji za pomocą małych teleskopów i lornetek i zwykle wymagają one średnich i dużych apertur, a także dobrych warunków. Jednak w sprzyjających okolicznościach, nawet początkujący może pokusić się o znalezienie dwóch grupek galaktyk pod łapami Lwa.

Nad południowym horyzontem

Niebo znajdujące się tuż nad południowym horyzontem jest zdominowane w miesiącach wiosennych przez gwiazdozbiór reprezentujący Hydrę Lernejską, która została zabita przez Heraklesa podczas jego Dwunastu Prac. Pomimo swoich imponujących rozmiarów (1303 stopni kwadratowych), Hydra nie jest szczególnie dobrze widoczna na niebie. Jej najjaśniejsza gwiazda, pomarańczowy olbrzym Alphard, ma pozorną jasność 1,99 mag, a druga najjaśniejsza gwiazda, Gamma Hydrae, jest dokładnie o 1 magnitudo słabsza.

Gwiazdozbiór jest domem dla trzech obiektów Messiera: znajdującej się niedaleko granicy z zimowym gwiazdozbiorem Jednorożca, gromady otwartej Messier 48, galaktyki spiralnej z poprzeczką Messier 83 (Galaktyka Wiatraczek Południowy) i gromady kulistej Messier 68. Położona w odległości około 1.500 lat świetlnych gromada Messier 48 jest obiektem o jasności 5,5 magnitudo, co czyni ją łatwym celem dla lornetek. Południowy Wiatraczek, nazwany tak ze względu na uderzające podobieństwo do Galaktyki Wiatraczek (M101) w Wielkiej Niedźwiedzicy, jest najbliższą i najjaśniejszą galaktyką spiralną, jaką kiedykolwiek odkryto, i znajduje się w odległości zaledwie około 14,7 miliona światła lat świetlnych, prezentując piękny widok przez nieco większy sprzęt optyczny. Z naszych szerokości geograficznych, zarówno M83, jak i M68 to obiekty znajdujące się bardzo nisko nad horyzontem, utrudniając tym samym ich odnalezienie i obserwacje, ale warto spróbować. Pomocny tutaj będzie gwiazdozbiór Kruka, który mimo swoich niewielkich rozmiarów, jest wyraźnym gwiazdozbiorem położonym na południe od równika niebieskiego. Jego cztery najjaśniejsze gwiazdy o jasnościach między 2,58 a 3 magnitudo, tworzą wyróżniający się kształt czworokąta. 

Kraina galaktyk

Ze wszystkich gwiazdozbiorów, zodiakalna Panna ustępuje pod względem wielkości tylko Hydrze, co czyni ją drugim największym gwiazdozbiorem na nocnym niebie, a Spica, najjaśniejsza gwiazda konstelacji, to 16 pod względem jasności gwiazda na całym niebie. Prawie wszystkie starożytne kultury łączyły gwiazdy tej konstelacji z dziewicą lub boginią. Starożytni Babilończycy widzieli na niebie kłos z ziarnami oraz liść palmy. Z tego powodu Spica nadal nazywana bywa „Kłosem”. Pozostałe gwiazdy konstelacji, umieszczonej niemal prostopadle do płaszczyzny Drogi Mlecznej, są znacznie słabsze i nie przykuwają szczególnej uwagi.

W konstelacji znajduje się najwięcej galaktyk na całym niebie, a Gromada w Pannie (zawierająca łącznie od 1300 do 2000 galaktyk) stanowi centrum Supergromady Lokalnej. Największa gromada galaktyk w promieniu 100 milionów lat świetlnych od Słońca mieści się w północnej części gwiazdozbioru oraz sąsiednim gwiazdozbiorze, Warkocza Bereniki. Centrum gromady znajduje się pomiędzy gwiazdami Denebola w gwiazdozbiorze Lwa i Vindemiatrix w gwiazdozbiorze Panny. Z powodu obecności gromady, gwiazdozbiór posiada aż 11 obiektów Messiera, a najjaśniejsze z nich to wielkie galaktyki eliptyczne: M49, M60, M84, M86 i M87. M87 to silne źródło radiowe i promieniowania rentgenowskiego, znane też jako Virgo A. M86 i M87 wraz z sześcioma sąsiednimi galaktykami tworzą łańcuch kolejno ułożonych obiektów. Co najmniej siedem z nich porusza się wspólnie. Nazywany jest Łańcuchem Markariana na cześć armeńskiego astrofizyka Beniamina Markariana, który zajmował się badaniem ruchów własnych galaktyk Gromady. Słynna Galaktyka Sombrero (M104) również leży w Pannie, niedaleko granicy ze wspomnianym wyżej Krukiem, ale nie należy do gromady. M104 jest stosunkowo łatwym celem dla małych i średnich teleskopów amatorskich.

Na koniec warto poświęcić jeszcze kilka zdań wspomnianemu wyżej Warkoczowi Bereniki, który nosi imię egipskiej królowej Bereniki II. Ten gwiazdozbiór znajdziemy między Wolarzem na wschodzie a Lwem na zachodzie. Gołym okiem pod ciemnym niebem, Warkocz Bereniki może wyglądać jak zamglona plama światła. To Melotte 111, gromada otwarta rozciągająca się na niebie w obrębie ponad 4,5 stopnia. Gromada znajduje się w odległości około 288 lat świetlnych od Słońca, co czyni ją trzecią spośród najbliższych nam gromad otwartych (za Collinder 285 i Hiadami). Gromada nie została umieszczona w katalogu przez Charlesa Messiera, nie znalazła się również w katalogu NGC, gdyż jej naturę rozpoznał dopiero Robert Julius Trumpler w 1938 roku. Zidentyfikował on 37 gwiazd jako należące do gromady. Wcześniej, w 1915 roku, Philibert Melotte dodał obiekt do swojego katalogu pod numerem 111. Chociaż Warkocz Bereniki nie imponuje rozmiarem, zawiera jedną supergromadę galaktyczną (Supergromada w Warkoczu), dwie gromady galaktyczne i osiem obiektów Messiera, z których 6 to galaktyki Gromady w Pannie, a pozostałe dwa to gromada kulista M53 i galaktyka M64. 

Ilość galaktyk w Pannie i Warkoczu Bereniki może przyprawić o ból głowy nawet nieco bardziej doświadczonych obserwatorów. Dlatego warto (przyjamniej na początku) po prostu cieszyć się widokiem wielu „plamek” w szerokim polu lornetki albo szerokokątnego okularu i z biegiem czasu próbować identyfikować konkretne galaktyki. Może się okazać, że to wyzwanie i przygoda na wiele wiosennych nocy.